با کدام مؤلفه‌ها می‌توان به کشورهای پیشرو در هوش مصنوعی پیوست

به گزارش خبرنگار مهر، محمدسعید سرافراز، رئیس سازمان ملی هوش مصنوعی در یادداشتی به مهر در رابطه با مولفه‌های تبدیل شدن به کشور پیشرو در هوش مصنوعی آورده است:

متن یادداشت به شرح زیر است:

بسم الله الرحمن الرحیم

با کدام مؤلفه‌ها می‌توانیم به کشورهای پیشرو در هوش مصنوعی بپیوندیم؟

یکی از مهم‌ترین محورهایی که رهبر انقلاب در دیدار نخبگان علمی در سال ۱۴۰۰ به آن اشاره داشتند، لزوم اهتمام به هوش مصنوعی و پیشرفت در این امر بود. نگاهی که ایشان در دیدارهای اخیر نیز ضمن تصریحِ دوباره بر آنها با لزوم تمهید زیرساخت‌ها برای پیوستن ایران به جمع ده کشور برتر جهان در عرصه هوش مصنوعی نیز مورد تأکیدذ قرار گرفته است. حالا و در آستانه دیدار نخبگان با رهبر انقلاب که قرار است فردا برگزار شود، دکتر محمد سعید سرافراز رئیس سازمان ملی هوش مصنوعی درباره مؤلفه‌های پیشرفت ایران در زمینه هوش مصنوعی یادداشت را در اختیار خبرگزاری مهر قرار داده است. این یادداشت را بخوانید:

حدود یک ماه قبل و در نخستین دیدار رهبر معظم انقلاب اسلامی با هیات محترم دولت چهاردهم، ایشان با اشاره به این‌که «صرف بهره‌برداری از هوش مصنوعی امتیاز نبوده و لازم است تا کشور بر لایه‌های عمیق این فناوری مسلط شود»، به بیان راهبردی کلان برای توسعه هوش مصنوعی در کشور پرداختند. به نظر می‌رسد این راهبرد در امتداد چشم‌اندازی قرار گرفته که ایران را در باشگاه ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی دنیا تصویر می‌نماید. چشم‌اندازی که حدود ۳ سال پیش در دیدار نخبگان و استعدادهای برتر علمی کشور، توسط مقام معظم رهبری ترسیم گردید. در این مدت، مسئولین، کارشناسان و صاحب‌نظران مختلفی در رسانه‌ها و مجامع تخصصی‌، با توصیف چشم‌انداز بیان شده، نظرات خود را پیرامون راهبرد توجه به لایه‌های عمیق فناوری هوش مصنوعی اعلام کرده و تلاش کرده‌اند تا از منظر خود، به تشریح ابعاد این راهبرد بپردازند.

مراجع مختلف در دنیا، متناسب با نظامات ارزشی خود، شاخص‌های متفاوتی را برای رتبه‌بندی کشورها در هوش مصنوعی ارائه کرده‌اند. در ایران نیز لازم است تا مجموعه‌های پژوهشی و دانشگاهی، متناظر با انتظارات کشور از این صنعت، به وزن‌دهی شاخص‌های مطرح شده در دنیا پرداخته و با بررسی وضعیت فعلی ایران، به ترسیم نقشه راه توسعه هوش مصنوعی در کشور، به منظور رسیدن به چشم‌انداز مدنظر کمک نمایند. هرچند توصیف کمی نیازمند فعالیتی است که در بالا ذکر گردید، اما با توجه به سند ملی هوش مصنوعی و با بررسی وضعیت توسعه سایر کشورها به نظر می‌رسد اقتضای برتری در حوزه‌ی هوش مصنوعی، تحقق تصویری با مولفه‌های زیر است:

حضور در باشگاه توسعه‌دهندگان برتر علوم و فناوری‌های پیشروی هوش مصنوعی

توجه به توسعه پژوهش‌ها و فناوری‌های پایه و راهبردی، شرط لازم برای حضور در عرصه رقابت‌های جهانی حوزه هوش مصنوعی است. توسعه این علوم و فناوری‌ها، هرچند در نگاه اول، اقدامی هزینه‌بر و فاقد توجیه کاربردی نزدیک محسوب می‌شود، اما در عمل یک سرمایه‌گذاری ملی و بلندمدت است که باید توسط دولت و حاکمیت حمایت شود. ساخت دستیار دانشمند، طراحی نسل جدید تراشه‌های اختصاصی‌شده برای پردازش‌های هوش مصنوعی، شبیه‌سازی ویژگی‌هایی از مغز انسان که تاکنون شبیه‌سازی نشده، ترکیب فناوری‌های شناختی و هوش مصنوعی به منظور طراحی سیستم‌های تعامل ماشین و انسان، بهره‌گیری از توان پردازشی موجودات زنده برای توسعه ماشین‌های هوشمند و ترکیب فناوری‌های زیستی و هوش مصنوعی به منظور افزودن هوشمندی‌های نو به موجودات زنده، مصداق پژوهش‌هایی است که باید با بهره‌مندی از همه‌ی ظرفیت نخبگانی ایرانیان به آن‌ها توجه نمود.

توسعه سکوهای ارائه خدمات فراگیر مبتنی بر هوش مصنوعی

یکی از لوازم توسعه هوش مصنوعی، وجود سکوهای بومی فراگیری است که بتوانند با ارائه خدمات گوناگون به مردم، باعث افزایش کیفیت زندگی و رضایت آنان شوند. این سکوهای فراگیر، با بهره‌گیری از قدرت اقتصادی خود می‌توانند زمینه‌ی توسعه خدمات و فناوری‌های گوناگونی را در زنجیره‌ی خود، توسط شرکت‌های کوچک و متوسط فراهم آورند. این سکوهای ارائه‌ی خدمات عمومی یکی از مهم‌ترین ابزارها برای حضور در بازارهای جهانی (به طور خاص بازار جوامع کشورهای منطقه) می‌باشند.

ایجاد قدرت محسوس جهانی با تعریف ابرپروژه‌های متکی بر فناوری هوش مصنوعی

هوش مصنوعی از جمله فناوری‌هایی است که زمینه را برای طی نمودن راه‌های میان‌بر برای ایجاد تغییر در نظم قدرت جهانی در برخی عرصه‌ها فراهم می‌آورد. انتخاب دقیق این عرصه (ها)، توجه و تمرکز بر آن‌ها و تعریف ابرپروژه‌هایی که ایران از خلق قدرت ناشی از آن به شکل معناداری نسبت به نظم موجود قدرت منتفع گردد، از مولفه‌های کلیدی تحقق برتری در حوزه هوش مصنوعی است.

حضور فعال در شکل‌گیری مجامع و قواعد جهانی حوزه هوش مصنوعی

دهه آینده، دهه‌ای است که ابزارها و محصولات مبتنی بر هوش مصنوعی ساحات گوناگون زندگی بشر را متاثر از خود می‌کند و این اثرگذاری، ضرورتاً توأم با تبعات گوناگون سیاسی- امنیتی و ارزشی- اخلاقی است. تدوین قوانین و مقررات و طراحی الگوهای گوناگون مبتنی بر ارزش‌ها و نهادینه نمودن آن‌ها، می‌تواند از تبعات سوء و چالش‌های مرتبط با آن‌ها بکاهد. این مهم هم‌چنین مقدمه‌ای برای حضور موثر در تاسیس و جهت‌دهی به مجامع بین‌المللی مرتبط با هوش مصنوعی بوده و در صورت طراحی دقیق، امید آن می‌رود که ایران بتواند در چارچوب ارزش‌های خود، سهمی در پاسخ‌دهی به سوالات روز این حوزه (مانند مسئولیت‌پذیری ماشین‌های هوش مصنوعی، درگیری‌های احساسی ماشین‌ها، آینده مشاغل و …) داشته باشد.

همانطور که پیشتر اشاره شد، با توجه به تاکید مقام معظم رهبری بر لزوم دستیابی به لایه‌های عمیق و زیرساختی هوش مصنوعی، کارشناسان مختلفی در این مدت، به بررسی دلایل اهمیت و اولویت این موضوع به عنوان راهبردی برای جمهوری اسلامی ایران برای رسیدن به چشم‌انداز حضور در باشگاه ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی پرداخته‌اند. دلایل متعددی در بین کارشناسان به عنوان چرایی این اولویت مطرح شده است. به عنوان نمونه، برخی معتقدند فناوری‌های این دسته (که امروز محل نزاع غول‌های فناوری دنیا نیز می‌باشند) عمق نفوذ بالایی داشته و تاثیر زیادی بر توسعه فناوری‌ها و محصولات دیگر دارند و به همین دلیل بدون تسلط به آن‌ها یا وابستگی کشور بالا رفته یا با وضع تحریم‌های جدید پیشرفت کشور مختل می‌گردد. به عنوان دلیلی دیگر، عده‌ای بر این عقیده هستند که شرط توسعه اقتصادی و خلق بازارهای جدید (به طور خاص بازار بین‌الملل) داشتن فناوری‌های متعلق به این دسته بوده و تنها محصولات و فناوری‌های متعلق به این دسته هستند که علی‌رغم شرایط تحریمی خاص ایران، امکان فروش و کسب درآمد قابل توجه بین‌المللی را دارند. علاوه بر موارد فوق، برخی دیگر از کارشناسان معتقدند تنها با بهره‌گیری از لایه‌های عمیق فناوری، می‌توان اثرات بزرگ گذاشته و برخی ابرچالش‌های اساسی کشور را حل نمود. هرچند علاوه بر دلایل فوق، دلایل متعدد دیگری نیز می‌توان مطرح نمود، اما به نظر می‌رسد سوال پر اهمیت‌تر و سخت‌تر نسبت به چرایی اولویت داشتن لایه‌های عمیق و زیرساختی، سوال مرتبط با چیستی این لایه‌ها و تعیین مصادیق آن می‌باشد. پاسخ فنی و دقیق به این سوال، با توجه به سرعت بالای توسعه این فناوری کار ساده‌ای نمی‌باشد. هرچند مواردی مانند آن‌چه درباره علوم و فناوری‌های راهبردی در بالا مطرح گردید، یا تسلط به معماری مدل‌های بزرگ زبانی و تصویری، توسعه آزمایشگاه‌های خودران، تولید داروهای جدید و دارو، افزایش بهره‌وری الگوریتم‌های یادگیری ماشین یا نظایر آن را می‌توان به عنوان برخی مصادیق بیان کرد، اما لازم است تا کشور با ایجاد سازکارهای چابک، امکانات کافی و ریسک‌پذیری مناسب، زیرساخت توسعه فناوری‌ها و محصولات این دسته را فراهم آورد تا جوامع نخبگانی به سرعت بتوانند با تشخیص مصادیق اثربخشی کافی داشته باشند (البته لازم توجه است که موارد متعلق به این دسته، غالباً کارهایی هستند که مساله آن‌ها از جنس توسعه بازار نیست و دارای ریسک‌های جدی فناوری می‌باشند. علاوه بر آن توسعه آن‌ها نیاز به دانش زیادی داشته، قابل کپی‌برداری از نمونه‌های مشابه نبوده و در نتیجه در کوتاه مدت به نتیجه نمی‌رسند). متناسب با توصیف ارائه شده و با توجه به نکات بالا، به نظر می‌رسد موارد زیر، لوازم و راهکارهایی است که برای تحقق چشم‌انداز موردنیاز می‌باشند:

شکل‌دهی به بازار داخلی داده (بورس داده)، دسترس‌پذیرسازی داده‌های دولتی

داده، رکن اساسی توسعه هوش مصنوعی است و ایران از منظر سامان‌یافتگی و دسترس‌پذیری داده، ضعف‌های متعددی دارد. برای حل این مشکل، لازم است اولاً داده‌های موجود دولتی برای توسعه هوش مصنوعی عرضه گردد، ثانیاً با ترویج تجارت داده و حمایت از کسب و کارهای مرتبط با داده، بخش خصوصی و مردمی برای تولید و انتشار داده فعال شوند، و ثالثاً با ارائه خدمات هدفمند به کشورهای منطقه، کلان‌داده‌های موردنیاز برای یادگیری مدل‌های هوش مصنوعی ایرانی، فراهم گردد. دسترسی به کلان‌داده‌های سایر کشورها، لازمه فراگیری مدل‌های ایرانی در آن کشورها می‌باشد.

توسعه زیرساخت پردازشی

زیرساخت پردازشی، دومین رکن اساسی توسعه هوش مصنوعی و از منظر عملیاتی، در زمره فوری‌ترین نیازهای زیست‌بوم هوش مصنوعی در کشور است؛ نیازی که با توجه به شرایط انحصاری و تحریمی مرتبط، تامین آن در مقیاس بالا، پیچیدگی‌هایی دارد. چنانچه این پردازنده‌ها به سرعت تامین نشود، بیم آن می‌رود که متناظر با وضعیت سیاسی دنیا، شرایط تامین سخت‌تر نیز بشود.

توسعه دستیارهای هوشمند

روندهای جهانی بر توسعه‌ی خدمات پرکاربر بر پایه هوش مصنوعی، از جمله در حوزه‌های «سلامت»، «خدمات عمومی»، «روان‌شناسی» و «آموزش» دلالت دارد. توجه به زیرساخت‌ها و ارکان توسعه‌ی هوش مصنوعی، بدون امتداد یافتن آن در جامعه به معنای ناتمام ماندن مسیر توسعه‌ی این فناوری است. با توجه به بضاعت کم بخش خصوصی برای تامین منابع مورد نیاز توسعه‌ی این خدمات، لازم است دولت و حاکمیت با تزریق امکانات خود در قالب مشارکت عمومی-خصوصی در شرکت‌های بزرگ (از طریق ایجاد یا تقویت) به این حوزه کمک نماید. این دستیاران در عین خلق ارزش اقتصادی، قابلیت افزایش کیفیت شاخص‌های مرتبط با رفاه عمومی را نیز داشته و در صورت فراگیری درست، می‌تواند به افزایش عدالت نیز کمک نمایند.

توسعه سرمایه انسانی

علی‌رغم وجود ظرفیت‌های بسیار ارزشمند در حوزه‌ی سرمایه‌ی انسانی، پیش‌بینی می‌شود که برای توسعه هوش مصنوعی در تراز اقتضائات برتری جهانی با کمبودهایی در حوزه‌ی نیروی انسانی مواجه باشیم. لازم است با تعریف و حمایت از برنامه‌های دارای استانداردها و ابعاد بین‌المللی، حفظ، به کارگیری و مهاجرت معکوس سرمایه‌ی انسانی را تدبیر نموده و ظرفیت ملی- نخبگانی مرتبط با توسعه‌ی هوش مصنوعی را به معنای حداکثری به فعلیت رساند.

تاسیس و حمایت از موسسات تحقیقاتی پیشرو در حوزه هوش مصنوعی

ضروری است به موازات بهره‌مند شدن از کاربردهای هوش مصنوعی در حوزه‌های مختلف عمومی و دولتی، و به منظور غافل نشدن از تحقیقات مرزی در این فناوری، موسساتی (اعم از آزمایشگاه‌های ملی، شرکت‌های آینده‌ساز، موسسات پژوهشی فرادانشگاهی و غیره) با ماموریت‌های تعریف‌شده در این راستا تاسیس شوند.

نقش‌آفرینی فعال در شکل‌دهی به مجامع و پیمان‌های بین‌المللی

حضور و نقش‌آفرینی فعالانه‌ی جمهوری اسلامی در ایجاد ارتباطات علمی و سیاسی، حول محورهای فنی، اخلاقی و حقوقی با سایر کشورها، و شکل دادن به اجتماعات جدید ذیل پیمان‌ها و معاهدات بین‌المللی، و برنامه‌ریزی برای اثرگذاری‌های نظری و سیاستی در محافل تدوین‌کننده‌ی متون و اسناد بین‌المللی مربوط به حوزه هوش مصنوعی، از لوازم قطعی حضور در جمع ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی در جهان است.

تعریف ابرپروژه جهش اقتدار جمهوری اسلامی ایران

یک معنای روشن بهره‌مند شدن جمهوری اسلامی ایران از فرصت‌های هوش مصنوعی، افزایش جهش‌گونه‌ی منابع قدرت از طریق کاربست این فناوری است. بر این اساس لازم است در قالب یک کلان پروژه، سرمایه‌گذاری متمرکز و اولویت‌دار با هدف ایجاد جهش در قدرت کشور با بهره‌گیری از فناوری هوش مصنوعی مربوطه انجام پذیرد. اولویت‌هایی برای انتخاب این ابرپروژه می‌توان متصور بود، که در متنی مجزا به آن پرداخته خواهد شد. این کلان‌پروژه، هم‌چنین ظرفیت این را دارد که تصویر جمهوری اسلامی ایران را به عنوان یک نظام پیشرفته در حوزه هوش مصنوعی و بهره‌مند از آن تثبیت نماید.

لازم است اشاره شود که طرحواره بالا، به صورت خلاصه تنها تلاش کرده است تا توصیفی از شرایط ایران مستعد حضور در باشگاه کشورهای برتر حوزه هوش مصنوعی و لوازم موردنیاز آن را ارائه نماید. این طرح اولیه، مکمل‌هایی نیز دارد که به صورت دقیق‌تر، جزییات مربوط به هرکدام از لوازم مورد اشاره را بیان می‌کند، که به علت رعایت اختصار و به اقتضای محیط، در این گام منتشر نشده است. تدقیق این چهارچوب به منظور در دستور کار قرار گرفتن آن برای کشور، نیازمند بررسی عموم متخصصین است و امید آن می‌رود که با مشارکت و همفکری نخبگان و صاحب‌نظران، مسیر کشور برای دستیابی به لایه‌های عمیق و کاربردی هوش مصنوعی و حضور در باشگاه ۱۰ کشور برتر این حوزه، روز به روز شفاف‌تر شود.

بدیهی است که توسعه جامع هوش مصنوعی در کشور، لوازم دیگری به جز موارد اشاره شده در متن فوق را دارد که در جای خود به آن پرداخته خواهد شد و متن بالا تنها به بررسی لوازم توجه به راهبرد توسعه لایه‌های عمیق هوش مصنوعی پرداخته است.