سراب توسعه نفت و گاز با روسیه / توافق‌های گازی روسیه تبلیغاتی است

اقتصادآنلاین، فرشته رضایی؛ تیرماه سال جاری بود که وزیر نفت دولت سیزدهم خبر از توافق انتقال گاز روسیه به ایران خبر داد. جواد اوجی خبر داده بود که «با حضور سرپرست ریاست‌جمهوری و رئیس هیات‌مدیره شرکت گازپروم روسیه، آقای الکسی میلر، تفاهم‌نامه انتقال گاز روسیه به ایران از سوی شرکت ملی گاز ایران و شرکت گازپروم روسیه به ارزش ۴۰ میلیارد دلار امضا شد.»
سایت وزارت نفت هم در همین ایام از قول مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران خبر داده بود: توسعه میدان گازی کیش و پارس شمالی از جمله محور‌های تفاهم‌نامه ایران با گازپروم است که با توسعه و سرمایه‌گذاری حدود ۱۰ میلیارد دلاری در این دو میدان بیش از ۱۰۰ میلیون مترمکعب گاز تولید خواهد شد.
محسن خجسته‌مهر گفته بود: مذاکرات برای توسعه ۶ میدان نفتی با گازپروم پس از امضای این تفاهم‌نامه آغاز شده است که فشارافزایی در میدان پارس جنوبی برای نگهداشت و افزایش تولید بسیار مهم و حیاتی است که در بزرگ‌ترین میدان گازی دنیا با حدود ۱۵ میلیارد دلار ارزش انجام می‌شود.
پس از این توافق، مسئولان گازپروم روسیه در مهرماه نیز دیداری با دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران داشتند که گفته می‌شد با هدف آشنایی با تیم جدید در وزارت نفت است. با وجودی که مقامات کشور ابراز امیدواری کرده بودند توافقات گازی بین ایران و روسیه هرچه زودتر عملیاتی شود، اما روسیه در خصوص چند و، چون این توافقات و زمان اجرای آن سکوت کرده بود. چنانکه روابط عمومی شرکت گازپروم هم دربارهٔ سفر رئیس این شرکت، و هیات همراه به ایران تنها به این نکته که «همکاری در عرصهٔ گاز و رایزنی‌ِ درباره آن مورد بررسی قرار گرفته است» اکتفا کرد.

روسیه، رقیب بزرگ و بدعهد برای ایران

اما اکنون وضعیت گازپروم، غول گازی جهان چگونه است؟ هفته گذشته یعنی اول آذرماه جاری بر اساس اقدام وزارت خزانه داری آمریکا، بانک گازپروم که بخشی از شرکت گاز گازپروم روسیه است، از سیستم بانکی آمریکا خارج شد، و در پی آن تجارت این بانک با شهروندان آمریکایی ممنوع شد. این در حالی است که برخی از کشور‌های اروپای مرکزی از بانک گازپروم، برای پرداخت پول گاز به مسکو استفاده می‌کردند. این تحریم‌ها، باعث شده است عرضه گاز روسیه در معرض قطع شدن قرار گیرد. در این شرایط برخی از مشتریان گاز روسیه در اروپا امیدوارند که آمریکا بتواند به مشتریان خاص گازپروم مجوز‌های محدودی برای ادامه پرداخت از طریق گازپروم بانک بدهد. 
با این حال پس از جنگ روسیه و اوکراین ارزش سهام گازپروم به پایین‌ترین میزان در بیش از ۱۰ سال گذشته رسید. همچنین در سال گذشته این شرکت با زیان هفت میلیارد دلاری سود خود مواجه شد. اکنون بزرگ‌ترین و سودآورترین شرکت روسی، در پی تحریم‌های غرب، و تعطیل شدن پروژهٔ نورد استریم ۲، تخریب خطوط لولهٔ انتقال گاز نورد استریم ۱ و تصمیم کرملین برای توقف فروش گاز به مصرف‌کنندگانی که از پرداخت بهای آن به روبل خودداری کرده‌اند، با چالش‌های زیادی درگیر است.
اما با وجود مشکلاتی که این ابرشرکت حوزه انرژی در اثر تحریم دارد، هنوز هم بسیاری از صاحبنظران این عرصه در کشور معتقدند نباید بدعهدی‌های روسیه را از یاد برد و از طرفی نباید امنیت انرژی کشوری که خود دارای بالاترین منابع نفت و گاز جهان است را به روسیه سپرد.
روسیه در توافقات قبلی با ایران بدعهدی بسیاری داشته است و از سرنوشت ۷ قرارداد بسته‌شده با روسیه برای توسعه میادین گاز و نفت در سال‌های گذشته خبری نیست و آخرین بدعهدی روسیه در خصوص ساخت نیروگاه برق سیریک در کشور بوده است.
حتی برخی تحلیلگران در روسیه از تبلیغاتی بودن برخی از دیدار‌ها و توافقات گازی روسیه با ایران خبر می‌دهند. میخائیل کروتیخین، صاحب‌نظرعرصهٔ انرژی، بر این باور است که یگانه هدف گازپروم از اعلام طرح‌های بزرگ در ایران «ترساندن اروپا» است.
او پیشتر در نشریه مسکوتایمز نوشته بود: روسیه به عنوان صادرکنندهٔ نفت و گاز رقیب ایران است و تنها هدف طرح‌های بلندپروازانهٔ روسیه و ایران در عرصهٔ نفت و گاز تبلیغات است. در ایران نیز بسیاری از کارشناسان بر این باورند که بهتر است به جای خرید و یا سواپ گاز گازپروم به فکر تولید و صادرات گاز باشیم و توان خود را صرف دیپلماسی انرژی کشور و رشد سرمایه، تولید و بازاریابی کنیم.

نه خط لوله وجود دارد و نه تکنولوژی / روسیه نمی‌تواند به ایران کمک کند

مرتضی بهروزی‌فر، کارشناس موسسه مطالعات بین المللی انرژی در این زمینه به اقتصادآنلاین گفت: انتقال گاز روسیه به ایران در حد یک توافق بوده است و چیزی به نام تفاهمنامه و امضای قرارداد برای آن وجود ندارد. روسیه تاکنون نشان داده است که هیچوقت کمکی به ما نکرده است. روسیه کشوری است که در زمینه تکنولوژی و تجهیزات و امکانات صنعت نفت اصلاً حرفی برای گفتن ندارد. حتی صنعت ال ان جی آن هم غربی است و احداث خطوط لوله عمیقی هم که در دریا کشیده شده مثل نورداستریم، را غربی‌ها کشیدند و عملاً در مسائل تکنولوژی و دانش فنی نمی‌تواند مدعی باشد. در زمینه تفاهم با ایران هم که در دولت آقای رییسی اتفاق افتاد کارشناسان همان زمان اعلام می‌کردند که امکان ندارد کشوری که خودش تولید کننده بزرگ نفت و گاز دنیاست بیاید به ما کمک کند که ما در صنعت نفت و گاز توسعه پیدا کنیم. تاریخ ۲۰۰ ساله کشور هم نشان می‌دهد که روسیه هیچگاه به دنبال توسعه ایران نبوده است.
وی در مورد صادرات گاز روسیه به ایران هم بیان کرد: هرچند ما الان دچار مشکل هستیم و ناترازی داریم، اما اینجا دو مسئله وجود دارد. اولاً اگر بخواهیم کل ناترازی را با واردات تامین کنیم، حدود ۲۰ تا ۲۵ میلیارد دلار باید هزینه واردات بدهیم که الان در شرایطی که مشکلات اقتصادی داریم اصلاً برای ایران پرداخت این مبلغ امکانپذیر نیست. دوم هم اینکه حتی اگر ما هزینه آن را هم داشته باشیم امکان واردات گاز از روسیه را نداریم. روسیه از چه مسیری می‌خواهد به ایران گاز بدهد؟ از ترکمنستان یا آذربایجان؟ که اصلاً زیرساختی برای آن ندارد که این حجم از گاز، مثلاً انتقال ۱۵۰ میلیون مکعب در روز که جمعا سالی ۴۰ تا ۵۰ میلیارد مکعب گاز می‌شود را انجام دهد، چرا که خط لوله‌ای با هزینه ۴۰ تا ۵۰ میلیارد دلار می‌خواهد که در خشکی ساخته شود.
بهروزی‌فر افزود: برخی هم می‌گویند می‌شود از بستر دریای خزر خط لوله کشیده شود تا از این طریق گاز روسیه به ایران منتقل شود. در حالیکه سواحل ایران در دریای خزر جزو عمیق‌ترین بخش آن است و حدود ۹۰۰ متر عمق دارد. احداث خط لوله در چنین عمقی اولا دانش فنی آن در روسیه نیست و در اختیار شرکت‌های معتبر بزرگ آمریکایی و اروپایی است و دوما از همه مهم‌تر امکان گذر این خط از ولگا که بیاید داخل ایران اصلاً امکان‌پذیر نیست.
این کارشناس حوزه انرژی ادامه داد: دومین مشکل، دعوای حقوقی ما و آذربایجان است که نزدیک به دو دهه سابقه دارد. دعوا هم بر سر این است که چون رژیم حقوقی دریای خزر هنوز قطعی نشده شما حق ندارید از بستر دریای خزر یک خط لوله بکشید. حتی ترکمنستان مترصد آن است که در اولین فرصت ممکن یک خط لوله از دریای خزر به آذربایجان بکشد و کل گاز و نفت خامی که دارد را مستقیم وارد بازار اروپا کند؛ بنابراین اگر ما این را حتی بر روی کاغذ بیاوریم که قرار است چنین خطی را احداث کنیم، بدون تردید ترکمنستان و آذربایجان از این امر استقبال می‌کنند و تمام رشته‌های ما پنبه می‌شود. یعنی اصلا امکان واردات گاز از روسیه وجود ندارد. 

امید واهی به روسیه برای تامین گاز و تجهیزات زیرساختی

مرتضی بهروزی‌فر تاکید کرد: برای ما به عنوان دومین دارنده ذخایر گاز دنیا، باعث سرافکندگی و سرشکستگی است که بگوییم ما نه تنها نتوانستیم وارد بازار بزرگ دنیا شویم و به اروپا و جنوب شرقی آسیا گاز صادر نکردیم، بلکه برای تامین مصرف داخلی هم دچار مشکل شدیم.
وی در مورد راهکار‌های موجود برای حل مشکل تامین گاز ایران هم تصریح کرد: ما دو راه داریم. یکی سرمایه‌گذاری در بخش بالادستی برای افزایش تولید است و دوم در بخش پایین دستی برای بهینه‌سازی مصرف انرژی است. ما در چهار دهه گذشته اساس اقتصاد کشورمان را بر مصرف گاز گذاشتیم. یعنی تمام مصرف بخش صنایع و خانگی و نیروگاه‌هایمان را بر مبنای گاز توسعه دادیم. یکی از راهکار‌هایی که سریعتر از همه جواب می‌دهد بهینه‌سازی مصرف انرژی در داخل کشور است. همچنین بهبود وضعیت نیروگاه‌ها و صنایع ماست تا مصرف داخلی کاهش پیدا کند. ما نتوانستیم متناسب با ذخایرمان ظرفیت تولید ایجاد کنیم و تحریم‌ها باعث شده نتوانیم تامین مالی پروژه‌ها را انجام دهیم؛ بنابراین تا مسئله تحریم‌ها کامل حل نشود و شرکت‌های معتبر دنیا در بخش بالادستی و پایین دستی ما سرمایه‌گذاری نکنند مشکل ناترازی در ایران حل نخواهد شد. اینکه ما فکر کنیم روسیه می‌تواند به ما در تامین گاز و توسعه صنعت گاز و بهینه سازی انرژی به ما کمک کند امید واهی است.
کارشناس موسسه مطالعات بین المللی انرژی افزود: اکنون که روسیه برای صادرات گاز به اروپا دچار تحریم شده سراغ ما آمده است. متاسفانه برخی در کشورمان یا اینها را نمی‌فهمند یا دارند خیانت می‌کنند. اصلا بی معنی است کشوری که صادرکننده گاز است به ما کمک کند. مثل اینکه ما با عربستان توافق کنیم که در حوزه نفتی در ایران سرمایه گذاری کند و آن را توسعه بدهد. هرگز برای اینکه برای خودش رقیب نتراشد دست به چنین کاری نمی‌زند. چون روسیه اصلا تکنولوژی صنعت نفت در اختیارش نیست که به ما کمک کند. اگر هم این تکنولوژی را دشاته باشد احمق نیست که بخواهد آن را به ما بدهد. متاسفانه روسیه همواره با برگ ایران چه در سازمان ملل، چه شورای امنیت و مساله اوکراین دارد بازی می‌کند و برخی در ایران خود را به ندانستن زده‌اند. شرکت گازپروم یک شرکت خصوصی نیست که به منافع سهامدارانش فکر کند بلکه یک شرکت دولتی است و هر چه رییس جمهور روسیه بگوید به آن عمل می‌کند و طبیعی است تمام این توافقات بیشتر حالت نمایشی است.