به گزارش خبرگزاری مهر، برنامه صف اول یکشنبه شب با حضور علیرضا پیمان پاک قائم مقام وزیر جهاد کشاورزی به بررسی عملکرد وزارت جهاد کشاورزی در حوزه کالاهای اساسی پرداخته شد که مشروح گفتگو به شرح زیر است.
در این برنامه نگاهی خواهیم داشت به بازار کالاهای اساسی، و قیمت کالاها و تحولات این حوزه، با بازار گوشت شروع کنیم. آقای پیمان پاک آخرین قیمت شقه گوسفندی در میدان بهمن حدود ۶۲۰ تا ۶۳۰ هزار تومان است این قیمت چقدر به قیمت ثبات نزدیک است؟
مساله کل کالاهای اساسی یک سری بحران‌هایی را داشت که الحمدالله بخش عمده‌ای از آن حل شد تا موضوع بحث گوشت، در مورد گوشت قرمز در جلسات و نشست‌های مختلف در یکی دو سال گذشته توضیحاتی دادیم به خاطر مشکلات خشکسالی، مساله نهاده‌ها همه دچار مشکل بودیم.
ماهانه ۱۵۰ میلیون جوجه ریزی انجام می‌شود
با یک سال برنامه‌ریزی سنگینی که در وزارت کشاورزی با همکاری ارگان‌های دیگر مانند بانک مرکزی و جاهای مختلف داشتیم ما توانستیم طی یک سال مستمر تأمین نهاده کنیم، نهاده مهمترین موضوعی است که می‌تواند ترمیم کند زنجیره‌های پروتئین کشور را، دامداران خودشان به زعم گزارش‌هایی که موجود است طی یک سال گذشته نهاده‌های مختلف اعم از جو به طور فراوان و مستمر با قیمت‌های زیر نرخ‌های مصوب در اختیارشان قرار گرفت و این منجر به این شد که بخشی از این زنجیره ترمیم شد. ما در حوزه مرغ شاهد بودیم مرغ به دلیل این که دوره تولیدش دوره کوتاه ۴۵ روزه است طی یکی دو دوره با برنامه‌ریزی که وزارت جهاد داشت به ثبات رسید
در حوزه دام سبک و سنگین در ۵ ماه اخیر به بازار با ثباتی رسیده ایم
اما در حوزه دام سبک و سنگین به دلیل فرایند تولید که یکی دو سال طول می‌کشد، طی چهار، پنج ماه اخیر بازار به ثباتی رسید در حوزه دام سنگین ما شاهد کاهش هم بودیم یعنی ما حدود ۲۲۰ هزار تومان دام زنده ما در حوزه گوساله و گاو که گوشت سنگین ما را تولید می‌کنند ما از ۲۲۰ هزار تومان تا ۱۷۰ -۱۸۰ هزار تومان کاهش قیمت داشتیم، اما در حوزه گوسفند این شیب نزولی قیمت کم بود دو دلیل داشت یکی اینکه در حوزه تولید گوشت سنگین ما داریم صنعتی عمل می‌کنیم تولیدات ما صنعتی است، اما در حوزه دام سبک عموم تولید ما یک مقدار سطوح عشایری و روستایی است که وزارت جهاد برنامه‌ریزی دارد به سمت تولید صنعتی هم برود، چون یک نکته مهمی است. ما در منطقه در کشورهای مختلف جهان که نگاه می‌کنیم
کشور ایران یکی از کشورهای پیش رو در مصرف گوشت گوسفند است
عموماً در دنیا گوشت‌های دیگر از جمله گوساله و گاو مصرف می‌شود وقتی سبک زندگی ما در حوزه روستایی و عشایر تغییر کرده، وقتی نیاز ما، جمعیت ما، مصرف ما افزایش پیدا کرده است ما مثل برخی از کشورها مثل استرالیا و کشورهای دیگر باید به سمت تولید صنعتی گوسفند برویم که این برنامه‌ریزی در وزارت جهاد صورت گرفته بود که انشاالله در دوره مدیریت جدید این مسیر ادامه پیدا کند و ما بتوانیم تولید صنعتی را ادامه بدهیم تا واقعاً بتوانیم با آن تولید بازار را مدیریت کنیم.
کاهش ۵۰ هزار تومانی قیمت گوشت گوسفند در میدان بهمن تهران
در حوزه قیمت گوشت گوسفند، یعنی ۶۲۰ هزار تومان تقریباً ۴۰ -۵۰ هزار تومان در میدان بهمن کاهش داشته است، اما قیمتی که معاونت دام به عنوان قیمت تعادلی محاسبه و اعلام کرده تقریباً حدود ۷۰ -۸۰ هزار تومان زیر این قیمت است و باید انشاالله با ترمیم تولید و در کنار آن استمرار واردات گوشت گرم و منجمد گوسفندی که استمرار دارد و برنامه‌ریزی هم صورت گرفته تا پایان سال ادامه داشته باشد انشاالله به آن نقطه تعادلی برسیم.
این قیمتی که اشاره کردید محاسبه‌ای که صورت گرفته یعنی قیمتی است که می‌شود گفت هم به نفع تولید کننده و هم به نفع مصرف کننده است چه زمانی به این نقطه می‌رسد؟
ما در حوزه قیمت گوشت گوساله به آن تعادل رسیدیم، اما در حوزه دام سبک باید آن زنجیره‌های تولید ترمیم شود، برنامه‌هایی را معاونت دام دارد تقریباً ۷ -۸ ماه است که این برنامه‌ها را شروع کرده این شیب نزولی اتفاق افتاده به نظر می‌آید در ۵ -۶ ماه آینده به آن قیمت برسیم یعنی بیشتر به فصل آینده تولید است طبیعتاً اگر سیاست‌ها دنبال بشود این آهنگ نزولی قیمت که شروع شده ادامه پیدا می‌کند و آن تورم منفی را مثل گوشت گوساله، مثل حوزه مرغ و تخم مرغ ما در حوزه دام سبک هم شاهد هستیم تا انشاالله به آن نقطه تعادلی برسد.
بعد در شرایط ثبات قرار می‌گیرد یا نه باز هم ممکن است تغییر داشته باشد؟
در آن فرایند وقتی ما زنجیره‌های تامینمان را تکمیل کردیم یکی از اصلی‌ترین رویکردها و استراتژی‌های وزارت جهاد در دوره مدیریت جدید تکمیل آن زنجیره‌های تأمین بود در حوزه اکثریت کالاها، شما در حوزه مرغ این ثبات را می‌بینید، تقریباً یک سال و دو سه ماه است ما در حوزه مرغ به ثبات رسیدیم، چون تأمین نهاده و توزیع نهاده به موقع انجام شده، بحث جوجه ریزی و مساله مربوط به شبکه توزیع و مهمتر از آن حمایت از تولید کننده از مسیر خرید برای ذخیره‌سازی داخلی و کمک به رشد صادرات این زنجیره کامل شده است بنابراین شاهد یک ثبات هستیم، در حوزه گوشت گوسفند هم انشاالله با این مسیرهایی که اتفاق می‌افتد در کنار آهنگ نزولی قیمت، ما رشد تولید را خواهیم داشت تا با ایجاد تعادل عرضه و تقاضا انشاالله دیگر این ثبات برقرار شود.
الان در گوشت قرمز واردات چقدر است؟
حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد ما کمبود تولید داریم اگر فرض بگیریم مصرف ما بین ۸۵۰ تا ۹۰۰ هزار تن مصرف را برآورد می‌کند ما تقریباً بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ هزار تن کمبود داریم، بخش عمده‌ای از این از طریق گوشت منجمد گوساله تأمین می‌شود، چون می‌رود در مصارف صنعت، مصارف اصناف، مصرف پادگان‌ها و مصارف بزرگ و الان تقریباً ۷ -۸ ماه است در فروشگاه‌های زنجیره‌ای هم این گوشت گوساله منجمد با قیمت حدود ۳۱۵ هزار تومان عرضه می‌شود.
روزانه تا ۲۵۰ تن گوشت گرم گوسفندی وارد و عرضه می‌شود
در حوزه گوشت گوسفندی ما گوشت گرم را وارد می‌کنیم و مقداری هم گوشت گوساله‌گرم وارد می‌شود روزانه بین ۲۰۰ تا ۲۵۰ تن گوشت گرم وارد می‌شود و در حوزه فروشگاه‌های زنجیره‌ای و میادین تره بار عرضه می‌شود.
مجموعاً واردات چقدر است؟
مجموعاً تقریباً ۱۷۰ هزار تن در سال واردات گوشت منجمد و گوشت گرم داریم و حدود ۱۲۰ هزار تن آن از محل ارزهای مبادله‌ای و حدود ۵۰ هزار تن از آن ارز ترجیحی است.
تا چه زمانی قرار است این روند استمرار پیدا کند؟
تا پایان سال
یعنی بعد از پایان سال دیگر نیازی به واردات نداریم؟
ما هرجا احساس کنیم نیاز توسط تولید داخل تأمین می‌شود بلافاصله واردات را قطع می‌کنیم، ما در زمینه گوشت گرم گوساله برنامه‌ای که وزارت جهاد داشت
هر جا احساس شود که تولید داخل نیاز را برطرف می‌کند بلافاصله واردات را قطع می‌کنیم
برنامه‌ریزی شده بود که از ابتدای تیر ماه این واردات قطع شود یا گوشت گوساله گرم هم به تالار دوم منتقل شود، اما به دلیل حساسیت‌هایی که بود و اتفاقاتی که در کشور به وقوع پیوست، تاکید دولت این بود که این ثبات بازار حفظ شود و کمترین چالش ایجاد شود استمرار پیدا کرد، اما به هر حال در هر حوزه‌ای ما احساس کنیم تولید داخل کفاف نیاز را می‌دهد ما بلافاصله واردات را محدود یا قطع می‌کنیم.
یعنی تقریباً می‌توانیم بگویم تا پایان سال هم به تولید مورد نیاز می‌رسد و دیگر واردات نیاز نیست و همچنین ثبات قیمتی اتفاق می‌افتد.
بله
در مورد نهاده‌ها نکته تکمیلی دارید؟
تقریباً می‌شود گفت مهمترین پاشنه آشیل حوزه مرغ و تخم مرغ، شیر و دام ما همیشه نهاده‌های دامی بوده، این نهاده‌های دامی یک مقدار صریح‌تر صحبت کنیم یک مقدار بحث انحصار مطرح بوده، یک مقدار بحث مشکلات ارزی مطرح بوده، همه این مسائل وقتی با هم ادغام می‌شود این وضعیت را سر سفره‌های مردم به وجود می‌آورد آن قرارگاه مرغ، صف‌های مرغ، مسائل مختلف واقعاً یک راه داشت و برنامه‌ریزی خوبی که هماهنگی کامل وزارت جهاد و بانک مرکزی واقعاً محقق کرد این بحثی است که الان ما یک سال و نیمی است که هیچ چالش و مشکلی در حوزه نهاده‌های دامی نداریم.
امروز در حوزه ذرت و کنجاله سویا قیمت‌های ما زیر قیمت مصوب است
امروز تا ۶ ماه آینده کنجاله سویایی که تقریباً بیش از ۶ -۷ سال است بحران حوزه تخم مرغ و گوشت ما است واقعاً تأمین است. امروز ما در حوزه ذرت و در حوزه کنجاله سویا قیمت‌های ما زیر قیمت مصوب است. ما سال‌های گذشته همیشه شاهد بودیم مرغدار هزینه را پرداخت می‌کرد، دامدار هزینه را پرداخت می‌کرد وارد کننده محترم ۴ ماه ،۵ ماه، ۶ ماه بعد اگر مشکل و چالشی نداشت، اگر انسان منصفی هم بود پشت فاکتوری نمی‌گرفت، نهاده را برای ما تأمین می‌کرد تقریباً چندین ماه است مرغدار ما نهاده را تحویل می‌گیرد به صورت مدت‌دار ۵ ماهه، ۶ ماهه با ۲، ۳، ۴، ۵ هزار تومان زیر قیمت نهاده را به او تحویل می‌دهند، همین مساله می‌شود که عرضه فراوان می‌شود، تنظیم بازار اتفاق می‌افتد.
قیمت میانگین مرغ زیر قیمت نرخ مصوب سال گذشته است
در عین حال که امروز قیمت میانگین مرغ ما زیر قیمت نرخ مصوب سال گذشته است باز همچنان منفعت تولید کننده و مصرف کننده رعایت می‌شود. و این تولید در سطح بالایی که ما تقریباً ماهانه ۱۵۰ میلیون جوجه ریزی داریم که واقعاً بی‌نظیر بوده و رکوردی است که تقریباً ۸ -۹ ماه است تثبیت هم شده و این بازار را متعادل می‌کند.
این تأمین نهاده‌ها از دو، سه مسیر اتفاق افتاد که اینجا لازم است عرض کنم که انشاالله دوستان ما در مدیریت جدید این مسیر را ادامه بدهند یکی بحث ایجاد تنوع در وارد کننده‌ها بوده، این که ما الان تقریباً بیش از ۲۰ وارد کننده بزرگ داریم و آمار ما در سال ۱۴۰۲ بیش از ۲۰۰ وارد کننده دارد در صورتی که در سال ۱۴۰۱ ما ۱۰۰ وارد کننده داشتیم این تعدد وارد کننده‌ها منجر به آن ایجاد رقابت می‌شود.
یکی از موضوعات مهم بحث تنوع در مبادی واردات است
ما سال‌های سال از یکی دو نقطه در آمریکای لاتین تأمین نهاده می‌کردیم اصلاً کاری به آن انحصار نداریم، اگر مسأله‌ای مثل خلیج عدن به وجود بیاید، اگر مسأله‌ای در حوزه حمل و نقل و لجستیک به وجود می‌آمد ما دچار مشکل بودیم. ما در مسیر برزیل به ایران همیشه یک مسیر ۶۰ -۷۰ روزه را داشتیم این مسیر رسیده به ۹۰ تا ۱۲۰ روز، وقتی ما ایجاد تنوع می‌کنیم وقتی می‌آییم از روسیه، از cis، از اروپای شرقی، از هند تأمین نهاده ذرت و کنجاله می‌کنیم این مسیر به سه روز، ۵ روز، ۷ روز ،۲۰ روز تغییر پیدا می‌کند و این تنوع مبادی باعث می‌شود هیچ بحران و چالشی در تأمین نهاده به وجود نیاید. این عدم بحران و چالش در تأمین نهاده منجر به ایجاد ثبات در سفره مردم می‌شود.
این تنوع‌هایی که اشاره کردید ایجاد شده چه تنوع در تعداد وارد کنندگان و چه تنوع در مبادی ورودی باعث شد الان در شرایط ثبات در موضوع نهاده‌ها قرار بگیریم؟
دقیقاً و نکته مهم دیگر بحث این است که ما بتوانیم از منابعی استفاده کنیم یعنی این کار محقق شد و الان تقریباً یک سال است این مسیر ادامه پیدا کرده، منابعی که برای استفاده از حوزه نهاده‌ها و غذا قابل استفاده است، فعالیت‌هایی که در هماهنگی با بانک مرکزی صورت گرفت عمده مصارف وزارت جهاد رفت روی این منابع، اولاً این منابع سریع توسط بانک مرکزی تخصیص داده می‌شد، چون فقط می‌توانست در حوزه کالای اساسی مصرف شود، دیگر ما نگرانی نداشتیم وقتی شما دنبال درهم دبی، دنبال یوان چین، دنبال یورو اروپا هستید طبیعتاً در حوزه صنعت، در حوزه دارو، در حوزه مواد اولیه باز تقاضا است و بانک مرکزی باید این را مدیریت کند.
به سراغ ارزهایی رفتیم که مجوز استفاده در کالاهای اساسی دارد
ما سراغ ارزهایی رفتیم که مجوز استفاده در حوزه کالای اساسی داشت اینها به سرعت توسط بانک مرکزی تخصیص داده شد و پرداخت‌هایش انجام گرفت؛ لذا الان چیزی که ما همیشه شاهد بودیم و شما مستحضر هستید و می‌بینید یک سال است خبری از آن نیست.
کشتی معطل چند ماهه در بنادر نداریم
به محض اینکه کشتی می‌آید الان معطلی کوتاه مدت یکی دو ماهه به دلیل اینکه صف کشتی نهاده داریم و دارند مرتب تخلیه و ترخیص می‌کنند. شاهد بودیم بعضی از سال‌ها ۱۴ ماه، ۱۵ ماه، ۱۲ ماه کشتی ما معطل بود برای دریافت ارزش و طبیعتاً کیفیت کالا بسیار افت می‌کرد. ما امروز الحمدلله این مسیر تأمین و تخلیه و ترخیص نهاده‌هایمان برقرار است به دلیل همین استفاده از منابع ارزی که واقعاً می‌تواند کمک کند، غیر از این، استفاده از منابع ارزی که مجوز دارد برای استفاده در حوزه کالاهای اساسی این به بانک مرکزی هم برای کنترل بازار ارز کمک می‌کند یعنی وزارت جهاد این یک سال نه تنها باری نبود بر روی دوش بانک مرکزی بلکه همراهی و کمک کرد برای اینکه بانک مرکزی بتواند از ذخایر آزاد ارزی اش در محل‌های دیگر استفاده کند.
از ابتدا در مثال‌هایی که بیان می‌کردید موضوع بازار مرغ را هم اشاره کردید، الان می‌توانیم بگوییم که بازار مرغ به ثبات رسیده است؟
الان تقریباً یک سالی است هیچ چالشی را در بازار مرغ نداریم.
با چه اقداماتی به این ثبات رسید؟
مهمترین مساله تأمین به موقع نهاده‌ها بود این تأمین به موقع نهاده منجر به این شد که بالاخره نهاده‌های تولید مثل کنجاله سویا و ذرت و هم جوجه یک روزه این جوجه هم جزو نهاده‌ها است برنامه ریزی که صورت گرفت برای ترمیم کامل بحث مرغ مادر و مرغ اجداد و لاین، در کنار این مساله افزایش جوجه ریزی و فعال کردن ظرفیت‌هایی که در حوزه تولید و جوجه ریزی مغفول مانده بود و ظرفیت‌های معطل بود، همه اینها فعال شد. ما ۱۵۰ میلیون جوجه ریزی انجام دادیم که منجر به این شد ماهانه ما تقریباً بیش از ۲۰۰ -۲۵۰ هزار تن تولید مرغ داشته باشیم این کل نیاز ما را تأمین می‌کرد، در یک سری از فصول هم مثل فصول گرم، چون ما یک مازادی را داشتیم وزارت جهاد به موقع ورود کرد بخشی از ذخایر پشتیبانی امور دام از محل مرغ تولید داخلی تأمین می‌شد یعنی ما هر ساله واردات داشتیم،
امسال عمده نیاز ذخایرمان را از تولید داخلی انجام دادیم
یعنی تولید مازاد جمع آوری شد و مازاد آن هم برنامه‌ریزی شد برای صادرات، و حدود ۱۵ هزار تن تا امروز صادرات داشتیم. این صادرات بیشتر برای این است که کمک کند برای این که تولید کننده ما زیان نکند، از متضرر شدن تولید کننده جلوگیری کند، تولید کننده اگر افزایش عرضه داشته باشد و قیمت افت پیدا کند طبعاً در فصول بعدی جوجه ریزی نمی‌کند و در دو، سه دوره بعد دوباره کمبود پیش می‌آید این کمبود به حالت سینوسی بازار را دچار مشکل می‌کند. ما برنامه‌ریزی کردیم که آن مازادی که توسط تولید کنندگان ما تولید می‌شود و عرضه‌ای برای آن اتفاق نمی‌افتد یا توسط خود دولت جمع آوری می‌شود برای ذخایر یا مجوز داده شود برای صادرات، این صادرات به جلوگیری از زیان تولید کننده کمک می‌کند.
نکته‌ای که در مورد صادرات مرغ مطرح است، در بخش قبل در مورد نهاده‌ها هم صحبت کردیم و اشاره شد، چون نهاده‌ها ارز ترجیحی می‌گیرند بعضی‌ها این نقد را نسبت به صادرات دارند که به نوعی به کشور مقصد دارد کمک می‌شود، این نگاه و نقد را قبول دارید؟
نه الان اگر شما نگاه کنید من عدد را خدمتتان عرض کردم بیش از دو و نیم میلیون تن نیاز مصرف ما است، با توجه به افزایش تقاضا و مسائلی که در کشور به وجود آمده شاید بیش از این هم نیاز باشد و ما باید تولید را افزایش بدهیم. این دو و نیم میلیون تن تولید را شما ببینید در ازای ۱۵ هزار تن صادرات این که واقعاً عددی نیست. برای اینکه ما حمایت کنیم از تولید کنندگانی که دارند آن دو و نیم میلیون تن را تولید می‌کنند طبیعتاً ما برای این که جلوی زیان آنها را بگیریم دو مسیر داریم، یک مسیر این است که از ابزارهای تنظیم بازار دولت استفاده کنیم مرغ مازاد را بخریم که نماند و دچار مشکل نشود و مرغ دار آسیب ببیند. از آن طرف این برای دولت یک زیانی به وجود می‌آورد در کنار این یک مسیر دیگر هم وجود دارد که صادرات انجام بدهیم.
پارسال ۱۲۰ هزار تن تخم مرغ صادر شده است
چون ما ۱۲۰ هزار تن صادرات تخم مرغ در سال گذشته داشتیم، ما در ۶ ماه اول سال به دلیل افزایش گرمای هوا و فرهنگ مصرف مردم، کاهش مصرف تخم مرغ را داریم وقتی این کاهش مصرف اتفاق می‌افتد مرغ که دارد آن تخم مرغ را تولید می‌کند نمی‌تواند متوقف کند، وقتی قیمت می‌افتد اگر منجر به زیان مرغدار بشود طبیعتاً مرغدار مرغش را حذف می‌کند. از شهریور ماه این تقاضا برمی‌گردد، شما اگر بخواهید مرغ تخم گذار را اضافه کنید ۷ -۸ ماه طول می‌کشد تا این مرغ به جریان تخم گذاری برگردد این یعنی یک بحران، یعنی به هم ریختن آن فرایند و برابری و توازن در عرضه و تقاضا. کاری که ما کردیم در طی یکی دو سال گذشته، برنامه‌ریزی کردیم مرغدار در فصول گرم، تخم مرغش را صادر کرد زیان نکرد، نفع برد، چون در حوزه مرغ و تخم مرغ و حوزه دام به دلیل مسائل دامپزشکی آن صادرات مستقیم توسط تولید کننده صورت می‌گیرد یا بازرگانی که قرارداد مستقیم با تولید کننده دارد یعنی آن نفع را تولید کننده میبرد وقتی استمرار پیدا می‌شود و از حذف شدن آن مرغ‌های مولد جلوگیری می‌شود، در فصل زمستان که نیاز ما افزایش پیدا می‌کند اتومات این صادرات کاهش پیدا می‌کند و نیاز داخل تأمین می‌شود. شما اگر بخواهید همین توازن را برقرار کنید حداقل به ۵ -۶ همت پول زیان تنظیم بازار نیاز دارید، ما آن جا این زیان را حذف کردیم با بحث صادرات و کمک به مرغ دار آمدیم آن عرضه و تقاضا را ایجاد کردیم بنابراین این که ما بگوییم یک نهاده با ارز ترجیحی تولید می‌شود حالا اگر این ۱۵ هزار تن و ۲۰ هزار تن که واقعاً عددی نیست بیاییم جلویش را بگیریم، باید خودمان را آماده کنیم برای بحران‌هایی که بالاخره هم مردم را ناراضی می‌کرد، هم دولت‌ها را دچار مشکل می‌کرد و هم یک مسأله‌ای بود که سبد معیشت مردم را تحت‌الشعاع قرار می‌داد؛ لذا اگر این را حتی ما واقعاً مشوق صادراتی هم فرض نکنیم که کشورهای مختلف در دنیا انواع مشوق‌های صادراتی را می‌دهند واقعاً این را نگاه کنیم هیچ عددی نیست برای اینکه ما جلوگیری کنیم از زیان‌های تنظیم بازار مرغ و تخم مرغ کشور.
در توضیح این بخش و موضوع تخم مرغ هم وارد شدیم می‌توانیم بگوییم بازار این محصول هم نه تنها به ثبات رسیده، در صادرات آن هم موفق بودیم؟
بله الان ما تقریباً یکی از صادر کننده‌های محوری و به نام منطقه هستیم و تقریباً اکثریت کشورهای منطقه از تخم مرغ ما نفع می‌برند. الان حتی ما صادرات را به cis و روسیه هم شروع کردیم، مجوزهای بسیار سختگیرانه‌ای در آن کشورها است الحمدلله تولید کنندگان ما توانستند آنها را پاس کنند و مجوزها را بگیرند و صادرات را به این کشورها هم شروع کنند.
هم در مرغ و هم در تخم مرغ تشکل‌ها چه نقشی در صادرات دارند؟
در حوزه تخم مرغ برای اینکه زنجیره‌ها کامل برقرار است یعنی تمام تلاش ما در وزارت جهاد این است که بتوانیم آن زنجیره‌های تأمین را شکل بدهیم، در حوزه تخم مرغ که کامل صادرات توسط یک تشکل صورت می‌گیرد، تشکل هماهنگ است، آن زنجیره تأمین است. در حوزه تخم مرغ هم صادرات به ۲ -۳ تشکل اصلی واگذار شده و در عین حال خود پشتیبانی امور دام هم دارد کمک می‌کند، مؤسسات زیر مجموعه وزارت جهاد هم آمدند دارند برای ایجاد بازارهای جدید برنامه‌ریزی می‌کنند و الان تقریباً در همه حوزه‌ها آن تشکل‌ها، چه اتحادیه، چه تعاونی، چه زنجیره‌های تأمین اینها دارند صادرات را انجام می‌دهند.
اساساً سیاستی که وزارت جهاد دنبال می‌کند در موضوع تشکل‌ها و در برخورد تشکل‌ها چیست چه نقشی برایشان قائل هستید؟
ما اگر بیاییم زنجیره‌های تأمین را شکل بدهیم ما در حوزه تخم مرغ تقریباً شاید ۴۰ تا ۵۰ درصد تولیدمان در زنجیره تأمین است، لذا این زنجیره هم مسائل مالی اش را دنبال می‌کند ما در حوزه تأمین مالیش هم موفق بودیم، و در قالب آن تأمین مالی زنجیره‌ای که بانک مرکزی و وزارت اقتصاد طراحی کرده بودند و در حوزه زنجیره‌های تأمین مرغ و تخم مرغ توانستیم از تأمین مالی زنجیره‌ای بهره‌مند شویم در عبارتی واردات نهاده در توزیعش زنجیره‌ها کاملاً موفق عمل کردند و در حوزه آن مدیریت، چون ببینید شما به هر حال مثلاً در حوزه مرغ ما بیش از ۲۴۰۰۰ واحد مرغداری داریم بسیاری از اینها کوچک هستند، اما شما به بعضی از کشورهای جهان مثل ترکیه نگاه می‌کنید ۱۱ تا ۱۲ واحد مرغداری بزرگ است ما یک راه داریم اینکه حالا مثلاً واحدهای تولیدیمان را بزرگ کنیم واحدهای کوچکمان از بین می‌روند آن کسب و کارهای خرد از بین می‌روند راه دیگری که وجود دارد برای اینکه اینها را تجمیع کنیم در همان قالب زنجیره‌ها است یعنی ما همان واحدهای تولیدی متوسط و کوچکمان را در قالب آن بحث زنجیره تأمین بیاوریم یکپارچه کنیم تولید هماهنگ شود تولید متمرکز شود هزینه‌ها سرشکن شود این مساله که عرض کردم در حوزه تخم مرغ کاملاً جا افتاده در حوزه مرغ تقریباً سهمش ۲۵ درصد ۲۸ درصد است ما این را داریم افزایش می‌دهیم که واقعاً به آن ۵۰ درصد برسد این زنجیره‌های تأمین طبیعتاً هم می‌توانند منافع تولید کننده‌های کوچک را تأمین کنند و هم خودشان را با آن سیاست‌های دولت با آن مسائل تنظیم بازار تطبیق بدهند رویکرد اصلی وزارت جهاد بحث همان تشکیل زنجیره‌های تأمین است.
ما در ادامه می‌خواهیم درباره صادرات محصولات صحبت کنیم درباره آنچه که از ابتدا نکاتی را بیان کردید گوشت گوشت قرمز و مرغ و تخم مرغ و بازارش و ثبات بازار اگر نکته‌ای مانده در جمع‌بندی این بخش بفرمائید تا به سایر بخش‌ها برسیم؟
واقعاً برنامه‌های خوبی را وزارت جهاد داشت ما در حوزه بسیاری از کالاها شاهد بودیم بالاخره ما سال‌هایی را یادمان نمی‌رود صف‌های روغن، دعواها سر سبد کالاها، مساله مربوط به برنج مساله کمبودها قرارگاه مرغ، ارسال مرغ از طریق پست، واقعاً اینها یک سری زحمات اضافه بود.
اینکه می‌گوئید یادمان نمی‌رود خیلی هم دور نیست؟
به هر حال یک شیوه صحیحی که ما واقعاً حمایت از تولید کنیم تولید ما عرضه ما برابر شود و حتی فزونی بگیرد از تقاضا تمام این زحمات اضافه واقعاً حل می‌شود و دیگر نیازی به این برنامه‌ریزی‌ها و تشکل‌ها و تشکیلات نیست این مسیر اتفاق افتاده در اکثریت کالاهای اساسی و ما واقعاً ثبات را شاهد بوده‌ایم حتی در چند ماه گذشته که واقعاً کشور در شرایط بحرانی بود، ما رئیس جمهور فقید و شهیدمان را نداشتیم دولت به عبارتی یک شرایط غیر عادی داشت شما شاهد بودید که بازار مردم کالای اساسی کاملاً تنظیم بود برقرار بود هم به وفور و هم به عبارتی آن قیمت‌ها ثبات داشت و مشکلی نداشتیم، انشاالله این مسیر در ادامه هم استمرار داشته باشد تا بتوانیم شاهد باشیم که این ثبات در کالای اساسی و تأمین کالای اساسی همچنان برقرار باشد.
آقای پیمان پاک موضوع صادرات محصولات کشاورزی را از این منظر پی بگیریم که البته در گزارش اشاره شد که یک افزایش آمار را ما شاهد بودیم، اما نسبت بین آنچه که الان است با ظرفیت‌های صادراتی مان چگونه است؟
در حوزه صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی ما سال ۱۴۰۲ یک رشد ۲۵ درصدی را نسبت به سال ۱۴۰۱ داشتیم در چهار ماه اول امسال همانطور که اشاره شد ۳۰ درصد باز نسبت به سال ۱۴۰۲ رشد داشتیم الان صادرات ما در سال گذشته چیزی حدود ۶ میلیارد دلار بود جمع صنایع غذایی و کشاورزی هدف گذاری که ما داشتیم برنامه‌مان این بود که با همین ادامه مسیر این را به حدود ۱۰ میلیارد دلار برسانیم.
این ظرفیت وجود دارد؟
بله این ظرفیت وجود دارد حالا باید ظرفیت‌ها اضافه شود، ما الان رشدی را در حوزه گلخانه‌ای داشته ایم، گلخانه‌های ما واقعاً این ظرفیت را دارند که ما افزایش تولید گلخانه‌ای داشته باشیم، گلخانه‌های جدید این محصولات را تولید می‌کند که متناسب با نیاز بازارهای مقصد است بخشی باید از طریق افزایش ظرفیت اتفاق بیفتد بخشی هم با آن افزایش زیرساخت‌های بسته‌بندی بحث به عبارتی لجستیک و مسائلی که در گزارش هم اشاره شد، ترازمان تراز منفی است ما چیزی حدود ۱۵ میلیارد دلار حالا با تمام تلاش‌هایی که ما کرده‌ایم تا مدیریت واردات داشته باشیم از عدد ۲۰ میلیارد دلار توانستیم این را برسانیم به ۱۶ میلیارد دلار سال گذشته، و امسال هم انشاالله بتوانیم کمترش کنیم و با ۱۵ میلیارد دلار نهایی کنیم ما برنامه‌مان این است که در یک بازده مشخص دو سه ساله این توازن برقرار شود و تراز از منفی خارج شود.
دو یا سه سال یعنی بعد از این یا بخشی را پشت سر گذاشته‌ایم؟
بله شما الان همین شیب را ببینید افزایش ۳۰ درصدی تا ۳۵ درصدی و کاهش ۱۰ تا ۱۵ درصدی واردات را در نقطه‌ای با همدیگر تلاقی دارد حالا یک بخشی در حوزه تجارت است و یک بخشی همانطور که اشاره فرمودید در تولید است، ما اگر در حوزه تولید مثل گندم وقتی می‌آییم افزایش تولید می‌دهیم صادرات ما کاهش پیدا می‌کند یا در حوزه محصولات گلخانه‌ای که اشاره شد یا در حوزه آبزیان که ما رشد بسیار خوبی را در حوزه صادرات داشتیم، اینها همه نیازمند افزایش تولید است ما با این توجه ویژه به تولید می‌توانیم به آن توازن و به آن تراز تجاری مثبت در حوزه کشاورزی برسیم، اما کارهای خوبی صورت گرفته که ما این رشد صادرات را داشته‌ایم یکی از موضوعات مساله توسعه بازار است در توسعه بازار یکی اینکه ما واقعاً این ظرفیت‌هایمان را بشناسانیم به کشورهای مقصد ما در گذشته شاهد بودیم که فعالان حوزه کشاورزی حضور پراکنده و حضور به عبارتی ناهماهنگی را در نمایشگاه‌ها و در بازارهای مقصد داشتند وزارت کشاورزی طی دو سال گذشته توجه ویژه‌ای به این موضوع کرد ما نمایشگاه‌های بزرگ کشورهای مقصدی را که واقعاً پذیرای بازارهای ما بودن مثل روسیه مثل هند مثل چین مثل کشورهای همسایه ما آمدیم یک پاویون واحد ایجاد کردیم، سازمان توسعه و تجارت حمایت کرد، وزارت امور خارجه حمایت کرد و ما یک حضور پررنگ و قوی را داشتیم نمایشگاه به عبارتی حالا صنایع غذایی مسکو نمایشگاه صنایع غذایی دبی امارات نمایشگاه واردات چین از جمله نمایشگاه‌هایی بود که حضور پررنگ داشتند و شرکت‌های ما در آنجا به قراردادهای خیلی خوبی رسیدند و توانستند صادرات را افزایش بدهند، بحث بعدی ما بحث این بود که ما در طول زنجیره‌های ارزش پیش برویم ما در کشورهایی مثل چین برخی از محصولات استراتژیک خودمان را که در آن بازارها جذابیت داشت مثل زعفران، مثل گلاب، مثل خشکبار در پلتفرم‌های خرده فروشی عرضه کنیم در صورتی که مثلاً حالا اگر انجیر را شما تنی هزار دلار به عنوان مثال است آنجا ۱۸۰۰ دلار ۲۰۰۰ دلار فروش دارد یعنی به ازای یک واحد به ازای یک تناژ مشخص شما دو برابر ارزآوری و دو برابر درآمد را توانستید برای کشور برای بازرگان و برای تولید کننده کسب کنید ما در این شیوه در حوزه چین در گلاب و زعفران ۱۵ درصد رشد صادرات را داشتیم در برخی از کشورها ما دچار مشکلاتی بودیم من جمله همان عدم تطبیق و تطابق استانداردها و به عبارتی مسائل قرنطینه گیاهی و حفظ نباتات، شما شاهد بودید که ابتدای دولت و اواخر دولت قبلی به عبارتی حالا آن برگشت محصولات اعم از فلفل دلمه‌ای و کیوی و محصولات مختلف ما برگشت می‌خورد مدت زیادی است که خبری از این مسائل نیست علت چیست این است که ما توانسته‌ایم در حوزه استانداردها و در حوزه حفظ نباتات به یک ادبیات مشترک با کشورهای مقصد برسیم کنترل دقیق را داشته باشیم و صادرات ما یک صادرات هماهنگی باشد کیوی ما تقریباً دو سه سال بسته بود به هند با تلاش‌هایی که صورت گرفت الان یک سال و نیم است که این صادرات ما فعال شده در حوزه محصولات دیگر مثل مرکبات مثل عسل مثل لبنیات و آبزیان ما محصولاتمان را در کشور چین رجیستر کردیم، برای اینکه ما بتوانیم آنجا کار را توسعه بدهیم از جمله نیازها و به عبارتی پیش نیازهایی که صادرات ما اگر واقعاً بخواهد جهش پیدا کند در حوزه کشاورزی و صنایع غذایی تکمیل زنجیره سرد است.
ما در حوزه زنجیره سرد واقعاً ضعف داریم
علی رغم تلاش‌هایی که صورت گرفت به موفقیت دست پیدا نکردیم آن هم باز علت در انحصار دارد شاید خیلی کسی این را مطرح نکند ولی من بارها این را طرح کرده‌ام که برای منفعت دو سه شرکت خاص ما در حوزه زنجیره سرد ما داریم منافع هزاران واحد تولیدی و هزاران کشاورز و صدها بازرگانمان را تحت تأثیر قرار می‌دهیم ما نیاز داریم به جهش در تأمین کانتینرهای یخچالی نیاز داریم به جهش در حوزه کشنده‌ها نیاز داریم به تأمین در حوزه واگن یخچالی، اما واقعاً ما ضعف داریم اینجا قوانین ما دست و پاگیر بوده‌اند اقدامات خوبی شد.
این منعی که اشاره می‌کنید منع قانونی واردات است؟
عموماً به خاطر حمایت از تولید داخل ما آمده‌ایم منع کرده‌ایم وارداتمان را، البته با تلاش‌های خوبی که در حوزه صمت و دولت شد بخشی از این حل شده است.
نمونه مشابه داخلی دارد؟
نمونه مشابه داخلی دارد، اما ظرفیت تولید پایین است شما وقتی نیاز دارید به جهش صادراتی می‌خواهید ده‌ها هزار تن محصول را صادر بکنید طبیعتاً نیاز دارید به ۵۰۰۰ کانتینر یخچالی، واحدهای تولیدی در کوتاه مدت طی شش ماه مشخص ۴ ماه یا ۵ ماه می‌توانند مثلاً ۱۰۰۰ تا از این کانتینرها را به عبارتی تولید بکنند ما این قاعده را گذاشتیم که به ازای هر مثلاً عدد مشخصی وارد کننده تقاضا بگذارد برای تولید داخل، اما برخی از دوستان معتقدند نه شما این را بیا به تولید کننده داخلی بسپر حالا در دو سال، سه سال یا ۴ سال دیگر این را تولید می‌کند حالا در دو سه سال دیگر بازار مقصد شما را کشور ایکس آمده گرفته رفته و تمام شده شما نمی‌توانید صادرات انجام بدهید این رشد صادرات حمایت از صادرات خودش منجر می‌شود به اینکه ما بازارها را بیاییم شناسایی کنیم توسعه بازار بدهیم طبیعتاً در سال‌های بعدی هم افزایش صادرات داریم طبیعتاً این افزایش صادرات باز نیاز به کانتینر یخچالی دارد، برای آن واحد تولیدی محترم هم می‌توانیم باز دوباره بیاییم سفارش بگذاریم بنابراین این مرغ و تخم مرغی که واقعاً در این حوزه صادرات حالا ما دچار مشکل هستیم این ایجاد چالش جدی کرده، مشاهده کردید، ما واقعاً در بعضی از موارد می‌آییم و واقعاً معطلی داریم دو هفته سه هفته یک ماه دو ماه به خاطر چی به خاطر اینکه کمبود کانتینر داریم کمبود کشنده داریم مشکل داریم و همه اینها اثر می‌گذارد روی کیفیت کالای ما مساله مهم.
الان چه اتفاقی برایش افتاده نهایتاً؟
دولت تغییر کرد و دچار مشکل شد انشاالله در دولت جدید این مسیر توسط وزارت صمت و وزارت کشاورزی ادامه پیدا کند یکی از مسائل اصلی و مهمی که صادر کنندگان ما دارند مساله برگشت ارز است، طبیعتاً این در حوزه کشاورزی خودش را بیشتر نشان می‌دهد کسی که دارد سیب تولید می‌کند کسی که دارد پسته تولید می‌کند کیوی تولید می‌کند مواد اولیه خاصی از سامانه نیما نمی‌گیرد این متفاوت است با محصولاتی است مثل سیمان مثل پتروشیمی مثل محصولات فولادی، حتی مثل حوزه‌های لوازم خانگی که می‌آیند بخش عمده‌ای از مواد اولیه‌شان را از سامانه نیما با قیمت پایین تأمین می‌کنند اینها به عبارتی قیمت تمام شده محصولشان در عرصه جهانی با قیمت‌های بازار ارز آزاد محاسبه می‌شود کاری که ما کردیم بالاخره بانک مرکزی یک مقداری نگرانی‌هایی دارد محدودیت‌هایی دارد برای عرضه ارز به قیمت بازار آزاد، همکاری که با ما داشتند ما مساله تهاتر را باز کردیم یعنی به ازای صادرات محصولات کشاورزی واردات محصولات مختلف کشاورزی و حتی بعضی از محصولات غیر کشاورزی مثل شمش طلا به عنوان مثال به عبارتی برخی محصولات دیگر را آزاد کردن در ازای صادرات محصولات کشاورزی همین کمک کرد به اینکه کشاورز ما صادر کننده محصولات کشاورزی و صنایع غذایی ما بتواند با قیمت‌های مناسب‌تر و منصفانه‌تر و معقولانه‌تری ارز را برگرداند و این همان منجر به توسعه صادرات شد که حالا انشاالله برنامه‌ریزی شده با همکاری بانک مرکزی ما گستره این تهاتر را افزایش بدهیم و اجازه بدهیم که تولید و صادر کننده محصولات کشاورزی ما ارز خود را به راحتی در اختیار وارد کننده‌های دیگر قرار بدهد.
انشاالله، درباره صادرات محصولات کشاورزی هم نقدی مشابه آنچه که در بخش قبل صحبت کردیم مطرح می‌شود، چون به این محصولات یارانه‌های مختلف مثل آب و برق و گاز حتی نهاده‌های دامی تعلق می‌گیرد اساساً این صادرات به صرفه نیست؟
حالا در برخی از محصولات که واقعاً این وجود ندارد محصولات گلخانه‌ای ما یک محصولاتی هستند که متناسب با بازار مقصد دارد عرضه می‌شود، هم در حوزه بذرش، و هم در حوزه کودش، و هم در حوزه سم، قیمت‌ها کاملاً آزاد است اصلاً یارانه‌ای وجود ندارد در حوزه محصولات آبزیان ما همینطور در بخشی از رشته‌های کشاورزی ما که اتفاقاً رشته‌هایی است که پتانسیل دارد برای افزایش صادرات اینها انصافاً از مواد یارانه‌ای استفاده نمی‌کنند در حوزه به عبارتی آب بری هم بر اساس آن مساله آب بر بودن عوارض آب بری وضع شده و طبیعتاً عوارض دارد پرداخت می‌شود در بعضی از حوزه‌ها مثل محصولات جالیزی ما درست است این آب بری و به عبارتی مساله بحث یارانه‌ها وجود دارد، اما در قالب حمایت از کشاورز بالاخره حالا چه در بودجه‌های سالانه و چه در مساله عوارض صادرات دست وزارت جهاد بسته است نمی‌تواند عوارض صادراتی وضع کند و این مساله حالا باید ما به آن سمت برویم که افزایش صادرات ما از محلی باشد مثل آن محصولات که خدمت شما عرض کردم هم ارزش افزوده بیشتری دارد ببینید یک فلفل دلمه‌ای رنگی.
که جبران کند این بخش را؟
دقیقاً ببینید یک فلفل دلمه‌ای رنگی ما که صادر می‌شود دو تا مساله دارد هم ارزش افزوده بالا دارد یعنی به ازای هزینه‌ای که تولید می‌شود برای کشور ارزآوری بیشتری دارد نکته دوم که بسیار مهم است لطمه به بازار داخلی هم نمی‌زند ما در حوزه صادرات خصوصاً محصولات جالیزی و کشاورزی و صیفی جات همیشه در این تقابل و تعارض قرار داریم که یک جا باید از کشاورز حمایت کنیم صادراتش افزایش پیدا کند این صادرات بعضاً منجر به افزایش قیمت پیاز و سیب زمینی و گوجه می‌شود دولت می‌آید ستاد تنظیم بازار عوارض وضع می‌کند به عبارتی کشاورز ما تحت تأثیر قرار می‌گیرد ما یک بالانس و یک تعادلی هم باید اینجا ایجاد کنیم این تعادل در آن حوزه محصولات گلخانه‌ای در حوزه محصولات خاص و در حوزه محصولات به عبارتی ویژه می‌تواند اتفاق بیفتد که آن را هم وزارت جهاد برنامه‌ریزی کرده و به آن سمت انشاالله حرکت می‌کند.
در موضوع صادرات محصولات کشاورزی نکته دیگری که مطرح است هم جناب عالی اشاره گذرا داشتید به مساله بسته‌بندی پرداخته می‌شود که تأثیر مستقیم هم در نرخ صادرات دارد برای این موضوع چه کرده‌اید یا چه باید کرد چرا در این شرایط هستیم؟
بالاخره اتفاقی که افتاده در حوزه صادرات ما بعضاً به یک بلوغی رسیده‌ایم شما سال‌های گذشته را نگاه می‌کنید عموم محصولات به صورت فله صادر می‌شد، اما در یک سری از حوزه‌ها مثل همان محصولات گلخانه‌ای که عرض کردم الان چندین برند ما هستند که هم بسته‌بندی بسیار عالی دارند و هم به مساله آن بحث برند توجه ویژه‌ای داشته‌اند و در کشورهای مقصد آن نشان تجاری‌شان واقعاً ثبت شده عمومیت پیدا کرده و مردم رغبت دارند از آن محصول استفاده کنند ما برای این کار یک سری اقداماتی در حد توان بالاخره جهاد کشاورزی یک گستره بزرگی دارد تا به امروز هم بیشترین توجهش به همان کالای اساسی مرغ تخم مرغ و گوشت بوده که ابتدای بحث شما سوال فرمودید، اما مساله حمایت از تولید که خودش منجر به همان تعادل و تنظیم بازار می‌شود ویژه است و یکی از روش‌هایش حمایت از صادرات است ما در این حوزه توجهاتی داشته‌ایم کارهایی انجام شده یکی از بحث‌ها بحث همان مراکز و پایانه‌های صادراتی ما است ما الان چندین پایانه صادراتی بزرگ را در کشور داریم این پایانه صادراتی ما بر اساس همان تقاضا و بر اساس سلیقه مقصد می‌آید محصول را بسته‌بندی می‌کند می‌آید محصول را شستشو می‌دهد می‌آید محصول را به عبارتی تست می‌کند و همان مسائل استانداردی را اعمال می‌کند در برخی از پایانه‌های ما کیو آر کدی که بر روی بسته‌بندی وجود دارد حتی نشان می‌دهد که این محصول از کدام باغ تأمین شده چه دوره مراقبتی را داشته چه سمومی استفاده شده چه زمانی سم قطع شده و چه مراقبت‌هایی در آن خصوص صورت گرفته خوب الحمدالله این اتفاق افتاده ثمربخشی داشته ما واقعاً توانسته‌ایم موفق باشیم در اینجا نیازمند حمایت‌های ویژه هستیم مشوق‌های صادراتی بودجه‌های ویژه که انشاالله دیده شود حالا این مسائل خیلی در آن فصول بودجه دوستان توجه بهش نمی‌کنند در دولت و مجلس انشالله در سال جدید توجه ویژه‌ای شود و اگر ما تعداد بیشتری از این پایانه‌های صادراتی ممتازمان داشته باشیم قطعاً آن مساله بسته‌بندی مساله بازاریابی و مساله آن مراقبت‌های کیفی کالا رعایت می‌شود و قطعاً تأثیر ویژه بر توسعه صادرات خواهد داشت.
یک نکته در مورد کیو آر کدها است که اشاره کردید تأثیری که دارد، اما خیلی از کشورها درخواست می‌کنند که این محصولات کشاورزی این شناسنامه و این کد را داشته باشند، اما آنطور که باید و شاید اجرا نشده و چندین بار هم زمانی را مشخص کردید در وزارت جهاد کشاورزی، اما می‌شود گفت که عقب نشینی صورت گرفته علت چه بوده و چه باید کرد؟
واقعاً باید کشاورزی ما به سمت مدرن شدن و استفاده از فناوری‌های جدید حرکت بکند کاری که بالاخره با یک آهنگ نصفی صورت گرفته یک بخشی در سمت همان پایانه‌های صادراتی و یک بخش هم اینکه واقعاً کشاورز ما به این جمع‌بندی برسد تولید کننده ما به این جمع‌بندی برسد و صادر کننده ما به این جمع‌بندی برسد که مازاد تولید مصرف داخلی را صادرات نکند بیاید تولید کند برای صادرات، یعنی بر مبنای همان نیاز بازارهای مقصد تولید را برنامه‌ریزی کند سرمایه‌گذاری کند و از ابتدا تولید برای بازارهای هدف صورت بگیرد این وقتی اتفاق بیفتد دقیقاً تمام آن مسائل و استانداردها و آن شروط بازار مقصد از ابتدا از بذر گرفته تا بسته‌بندی رعایت می‌شود و این منجر به این می‌شود که واقعاً محصول ما بتواند با برند ایرانی با نشان ایرانی خودش را در بازار جا بیندازد و استمرار داشته باشیم در کسب بازار.
نکته پایانی و جمع‌بندی جناب عالی را بشنویم؟
خواهشمان از دوستان و مدیریت جدید این است که انشاالله این توجه ویژه را ادامه بدهند و با همین مدرن شدن حوزه کشاورزی ما بتوانیم نقش ویژه‌ای را در منطقه و در بازارهای مقصدی که واقعاً با زحمت ایجاد شده‌اند به وجود بیاوریم.
این خبر را در تهران اقتصادی دنبال کنید
.
منبع :مهر
