انگیزه‌های مهم هند برای حضور در آسیای مرکزی
خبرگزاری همسو نیوز ؛فرزاد رمضانی بونش:هند با آسیای مرکزی بیش از دو هزاره، ارتباط تاریخی و تمدنی در بسیاری از زمینه‌ها داشته است. دراین‌بین سیاست خارجی هند از آغاز استقلال نمایانگر اهداف مختلف بوده است که در جهت اهداف امنیتی، ایدئولوژیکی جهان سوم گرایانه و یا اهداف رفاهی دگرگون‌شده است. اما از اوایل دهه 1990 به اهداف رفاهی سوق یافته است. دراین‌بین وزن هرکدام از اهداف ایدئولوژیکی، اقتصادی و امنیتی و دیگر اهداف خرد در سیاست خارجی هند به منافع خاص نخبگان داخلی مسلط و محیط بین‌المللی وابسته بوده است. در همین راستا از اوایل دهه 1990، نهروئیست‌ها جایگاه مسلطشان را به نفع ائتلاف لیبرال‌ها و سپس ملی‌گرایان هندو از دست دادند. بنابراین از وزن اهداف ایدئولوژیکی به نفع اهداف رفاهی و امنیتی کشور کاسته شد. بر این اساس اهداف اقتصادی و اهداف امنیتی در سیاست خارجی هند در آسیای مرکزی (شامل پنج کشور قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) مورد توجه بیشتر قرار گرفت. نوشتار زیر به بررسی انگیزه‌های مهم هند برای حضور در آسیای مرکزی پرداخته است.
ارتباطات سیاسی و ژئوپلیتیک
برخی از صاحب‌نظران معتقدند که سده بیست و یکم عصر آسیا بوده و به قدرت‌های بزرگ و نوظهور آن همانند چین، هند، تعلق دارد و آسیای مرکزی به‌عنوان قلب این قاره از جایگاه خاصی برخوردار خواهد بود. در این رابطه، هند به‌عنوان کشوری خواهان ایفای نقشی جهانی در تحولات بین‌المللی، مدت‌ها به دنبال جای پایی در آسیای مرکزی بود که حوادث یازده سپتامبر سال 2001 فرصت لازم را فراهم آورد و احیای ارتباطات سنتی با کشورهای آسیای مرکزی از مهم‌ترین اولویت‌های استراتژیک دولت‌های هندوستان تبدیل شد. گذشته از این کشورهای آسیای مرکزی قبلاً بخشی از اتحاد جماهیر شوروی روابط بسیار دوستانه با هند داشتند.
هرچند هند با فروپاشی بلوک شرق ضمن فاصله گرفتن از جهت‌گیری عدم تعهد به سیاست تعهدات چندگانه و تعقیب جهان چندقطبی و سپس به مشارکت راهبردی و ائتلاف با امریکا به‌عنوان قدرت برتر گرایش یافت. بنابراین با رشد اقتصادی خود خواهان گسترش حوزه نفوذ در محیط پیرامونی خویش به‌ویژه در آسیای مرکزی شده است. همچنین آسیای میانه به‌عنوان نقطه دسترسی بین اروپا و آسیا قرارگرفته و پتانسیل گسترده‌ای برای تجارت، سرمایه‌گذاری و رشد اقتصادی دارد، اهمیت این منطقه را در ماتریس سیاست خارجی هند را نمی‌توان بیش از حد کتمان کرد.
همچنین هند نمی‌خواهد از بازی بزرگ میان قدرت‌های پیرامون این منطقه، مانند چین، روسیه، ایران و ترکیه و نیز قدرت‌های بیرونی مانند ایالات‌متحده آمریکا، اتحادیه اروپایی و ژاپن در این جمهوری‌های دور باشد. بنابراین تلاش‌های انجام‌شده در این راستا، در چارچوب سیاست نوین هند بانام «پیوند با آسیای مرکزی» (Connect Central Asia) تعریف‌شده است. همچنین در این راه، هند تلاش کرده است تا با راه‌اندازی اندیشکده‌ها و نهادهای علمی، به راهکارهای موجود برای گسترش حضور این کشور در جمهوری‌های آسیای مرکزی بپردازد.
گسترش روابط اقتصادی و سرمایه‌گذاری
حجم تجارت هند با آسیای مرکزی (قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) کمتر از 1 میلیارد دلار، در مقایسه با 50 میلیارد چین) است. همچنین تجارت هند با منطقه تنها 0.11 درصد از کل تجارت خود را تشکیل می‌دهد و سهم هند در کل تجارت آسیای مرکزی نیز حدود یک درصد است. بنابراین هند در حال بررسی انواع مختلفی از گسترش ارتباطات با منطقه است. در این راستا نخست به کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب 7200 کیلومتری برای اتصال اقیانوس هند و خلیج‌فارس به کاسپین از طریق ایران و پس‌ازآن به روسیه و شمال اروپا و کاهش زمان و هزینه است. به‌علاوه توافق چابهار و توافقنامه هند و ایران در سال 2016 توجه کرده است. درواقع همچنین مسیر ترانزیت چابهار کوتاه‌ترین مسیر زمینی را برای کشورهای آسیای مرکزی و انجام حمل‌ونقل دریایی با اقیانوس هند است و می‌تواند تجارت را به مجموع 170 میلیارد دلار از هند به اوراسیا افزایش دهد. در بعد دیگری هند توجه به اتحادیه اوراسیا را مدنظر دارد و می‌خواهد با تعامل بهتر با روسیه و اعضای جامعه اقتصادی اوراسیا همکاری گسترده‌ای با اعضای این اتحادیه داشته باشد.
همچنین هند در حال تلاش برای سرمایه‌گذاری در منطقه درزمینهٔ ساخت‌وساز راه‌ها، سدها و ساختمان‌ها و.. است. در بعد دیگری هند همچنین امیدوار است بازار فروش محصولات هند را گسترش دهد، می‌تواند پتانسیل خود را در بخش فناوری اطلاعات، آموزش مهارت‌های نرم‌افزاری، نساجی، انرژی‌های آبی، داروها و صنایع بهداشت و درمان مورد استفاده قرار دهد. در همین راستا ظهور هند به‌عنوان یک بازیگر بزرگ در عرصه فنّاوری اطلاعات (IT)، علم و تکنولوژی‌های پیشرفته چون دارو، انتقال انرژی و نیروی برق و، بستر مناسبی را برای نزدیکی روابط میان هند و آسیای مرکزی فراهم آورده است.
بهره‌گیری از معادن و انرژی
همه کشورهای آسیای مرکزی غنی هستند و به‌طور بالقوه دارای منابع معدنی و آبی و غنی از نفت خام، گاز طبیعی، پنبه، طلا، مس، آلومینیوم و آهن هستند. لذا هند با سریع‌ترین رشد اقتصادی می‌تواند بازار پایدار، مطمئن برای این کشورها باشد. گذشته از این رشد تند اقتصادی هند، فقر منابع انرژی داخلی، تلاش این کشور در جهت تنوع‌بخشی به منابع انرژی، تضمین واردات انرژی، امنیت انرژی به اولویتی اساسی برای هند بدل شده است. همچنین در سند چشم‌انداز هیدروکربنی ۲۰۲۵ هند تنوع‌بخشی به منابع واردات انرژی از طریق مشارکت فعال در طرح‌های سرمایه‌گذاری در بخش‌های نفت و گاز سراسر جهان مورد تأکید قرارگرفته است. لذا منابع انرژی آسیای مرکزی برای هند اهمیت زیادی دارد و در تلاش است تا با متنوع سازی گزینه‌های تأمین انرژی ضریب امنیتی خود را افزایش داده تا ضمن کاهش وابستگی بیش‌ازحد به یک گزینه، در رقابت با دیگر قدرت‌های اقتصادی مانند چین بر سر دستیابی به منابع انرژی عقب نماند. در همین راستا به خط لوله تاپی توجه کرده است.
مسائل امنیتی و نظامی
آسیای مرکزی منطقه‌ای متشکل از پنج کشور قزاقستان (18 میلیون نفر)، قرقیزستان (6 میلیون نفر)، تاجیکستان(9 میلیون نفر)، ترکمنستان(5 میلیون نفر) و ازبکستان(31 میلیون نفر) با مجموع حدود 69 میلیون با اکثریت مسلمان، دولت‌های ضعیف و محصور در خشکی، ذخایر قابل‌توجه نفت و گاز و.. عنصری دیگر به نام رشد افراط‌گرایی اسلامی و جدایی‌طلبی را با خود به همراه داشته است. در این میان هند که از آغاز استقلال با چالش اسلام‌گرایی افراطی به‌ویژه در کشمیر و کنشگری پاکستان بر روی اسلام‌گرایان در کشمیر و خطر پیوندهایی افراط‌گرایان اسلامی با افراط‌گرایان اسلامی در آسیای مرکزی، سین کیانگ و کشمیر روبرو بوده است، علایق و نگرانی‌های سیاسی، امنیتی در آسیای مرکزی شامل خطر تروریسم، بنیادگرایی و افراطی‌گری و سرریزی آن به حتی کشمیر و.. را مدنظر دارد. لذا تقویت حضور امنیتی و نظامی هند در نزدیک مرزهای خود با آسیای مرکزی و گسترش مناسبات هم موجب حضور نظامی امنیتی نظامی هند در منطقه می‌شود و هم به‌نوعی احتمال به‌کارگیری اهرم تندروی از سوی سیاست‌های منطقه‌ای پاکستان در آسیای میانه را خنثی می‌کند و با سایر قدرت‌های منطقه‌ای مانند روسیه برای ارتقای امنیت همکاری می‌کند.
گسترش قدرت نرم و فرهنگی هند
درگذشته روابط هند با آسیای مرکزی کانالی مؤثر برای مبادله افکار، ایده‌ها، مذهب و فلسفه بود. بودائیسم در این مسیر از هند به آسیای مرکزی گسترش یافت. بااین‌وجود، روابط دوجانبه در 25 سال پس از ظهور این کشورها به‌عنوان کشورهای مستقل در سال 1991 دچار بی‌توجهی شدید شد اما تلاش کرده است با محصولات فرهنگی هند از چون بالیوود جذابیت را در کشورهای منطقه بیشتر کند.
چشم‌انداز فعالیت هند در آسیای مرکزی
هرچند چالش‌های سیاسی مستمر هندو چین، هند و پاکستان، پاکستان و افغانستان، موانع اجرایی توسعه چابهار و رقابت و مشکلات کشورهای آسیای مرکزی با یکدیگر در عمل تحقق راهبرد هند را در این منطقه با چالشهایی مواجه نموده است. اما بااین‌حال فرصت‌ها و گزینه‌های حضور و نفوذ هند در آسیای مرکزی متعدد است.
آنچه مشخص است با توجه به قدرت گیری بیشتر هند در حوزه دیپلماتیک، اقتصاد، فنّاوری، قدرت نرم، افزایش جایگاه جهانی این کشور و منافع و نیازهای گوناگون ژئوپلیتیکی، دهلی‌نو را وادار به حضور گسترده‌تر در آسیای مرکزی خواهد کرد. همچنین باید توجه داشت قدرت گیری روزافزون هند موجب توجه بازیگران بین‌المللی و منطقه‌ای در جهت اتحاد و ائتلاف با هند در جهت حضور و نفوذ در منطقه آسیای مرکزی خواهد شد. دراین‌بین باید توجه داشت که کشورهای آسیای مرکزی نیز به دلایل گوناگونی خواهان افزایش رابطه با هند هستند و نفوذ هند را در منطقه گسترش بسیاری خواهند داد.