مشعل گردانی ؛ میراث مشترک و ناملموس ایران و عراق

خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ هر خطه از ایران به یک نحو در ماه محرم و صفر عزاداری می‌کنند هر کدام بنا به اعتقادات خود، آئینی را اجرا می‌کنند که متفاوت از دیگری است اما همه آنها یک هدف را دنبال می‌کند که آن هم سوگواری برای امام حسین (ع) و یارانش است. در کنار همه آداب و رسومی که در سراسر ایران در این روزها برگزار می‌شود، آئین مشعل گردانی یکی از مراسمی است که نه تنها در مناطق جنوبی و مرکزی ایران بلکه در عراق هم اجرا می‌شود.

در این آئین، آتش‌دان‌هایی را در خیابان‌ها و میدان‌ها و مکان‌های مقدس می‌گردانند. برخی از افراد پیشینه آن را به ۵۰۰ سال قبل برمی گردانند اما هنوز اطلاع دقیقی از زمان پیدایش آن نیست چون در زمانی از جمله در دوره رضاشاه این اقدام ممنوع بود یا در یزد اجرا می‌شود ولی به آن «تکلیف» می‌گویند.

در هر حال این مراسم به شیوه‌های مختلفی برگزار می‌شود. در شیوه نجفی، به‌وسیله آتش‌دان‌های کوچک چوبی یا فلزی، سازه‌ای ساخته می‌شود که به آن مَشاعل گفته می‌شود. هنگام عزاداری، آتش‌دان‌ها را روشن می‌کنند و مَشاعل را در معابر عمومی میدان‌های اصلی شهر و محوطهٔ بیرونی اماکن مقدس حرکت می‌دهند. به‌علت وزن بالای مشاعل، برای حمل آن، نیاز به توانایی و قدرت جسمانی بالایی است. مشاعل‌ها در اندازه و شکل، با هم تفاوت دارند.

مشعل یک چوب بلند و باریک است که بر روی آن از ۲۰ الی ۴۰ مشعل نصب شده و هر مشعل به شیوه سنتی با استفاده از پارچه‌های ضخیم و پشمی و با نفت سیاه یا گازوئیل روشن می‌شود. سپس افراد تنومند یا قد بلند هیئت این مشعل را بر دوش خود حمل می‌کنند و به همراه دسته‌های عزاداری به سمت حرم مطهر علوی حرکت می‌کنند. در جلو و پشت هر مشعل هم دو نفر حامل مشعل را کمک می‌کنند تا مشعل نیفتد یا کسی آسیب نبیند.

طبل و سنج از بخش‌های مهم آئین مشعل گردانی است و طبل‌ها در وسط عزاداران با ضرب آهنگی سریع و تند نواخته می‌شوند و عزاداران و مشعل گردان‌ها را به هیجان بیشتر ترغیب می‌کنند.

دور هر مشعل بین ده الی بیست نفر شمشیر به دست به صورت نمادین به پایکوبی پرداخته که گویی خود را برای جنگ با دشمنان آماده می‌کنند و به لهجه عراقی شعارهایی مانند (یا علی شهادت حسین و فرزندانش بر تو تسلیت باد) سر می‌دهند.

در برخی مناطق مثل کربلا و اَردَکان یزد، گاهی به‌جای سازه چند مشعلی مذکور، از مشعل‌های جدا و آتش‌دان‌هایی با دسته‌های بلند، مشابه عَلَم، استفاده می‌شود. این مشعل‌ها توسط عزاداران و در برخی مناطق، اختصاصاً توسط سادات، همراه با خواندن اشعاری خاص، در معابر حرکت داده می‌شود. همراه مشعل‌گردانی، معمولاً طبل‌زنی و سنج‌زنی هم انجام می‌شود.

مشعل گردانی اگر چه در عراق برگزار می‌شود ولی بیشتر این مراسم در نجف، کاظمین و کربلا دیده شده است در ایران هم شهرهایی مانند قم و شهرری، اردکان یزد توسط عرب‌های ساکن در این شهرها برگزار می‌شود البته در تهران هم محله دولت آباد که بیشتر ساکنان آن، عراقی‌های مقیم تهران هستند، این آئین را به صورت گسترده اجرا می‌کنند.

این مراسم معمولاً در شب عاشورا اجرا شده و نجفی‌ها در شب‌های هشتم، نهم و دهم مشعل‌گردانی دارند. در برخی از مناطق، مانند اردکان یزد، در اول محرم، مشعل‌گردانی می‌کنند تا آغاز محرم را اعلام و مردم را به عزاداری دعوت کنند. در مناطقی نیز از شب تاسوعا تا صبح روز عاشورا مشعل‌گردانی می‌کنند. در برخی جاها در شام غریبان هم این مراسم اجرا می‌شود.

مشعل‌های حمل شده در این مراسم نمادی از مشعل‌هایی هستند که خیمه گاه اباعبدالله الحسین (ع) را به آتش کشیدند و نواختن گسترده طبل‌ها نیز یادآور نواختن طبل در زمان حمله لشگر یزید و ابن‌زیاد به خیمه‌گاه اهل بیت امام حسین (ع) و اهل حرم است که با صدای بلند نواختن طبل مانع از شنیده شدن صدای شیون و فریاد زنان و کودکان شوند.

مشعل در شهرستان بیرجند هم برای مراسم به کار برده می‌شود. مشعل بیرجندی‌ها عبارت است از چند تسمه آهنی که به شکل استوانه‌ای درست شده است و داخل آن را با کنده ی چوب آغشته به روغن پنبه دانه و یا نفت پر می‌کنند و آتش می‌زنند و در کنار آن روشنایی به عزاداری می‌پردازند این مراسم در حال حاضر فقط در روستای خور و برکوه اجرا می‌شود.

در روستای برکوه عصر تاسوعا و در روستای خور شب عاشورا مراسم مشعل انجام می‌شود پس از مراسم آتش را خاموش نمی‌کنند و می‌گذارند تا خودش خاموش شود. مردم برای مشعل احترام زیادی قائل هستند به طوری که برخی زمینهای زراعی خود را وقف مشعل‌ها کرده‌اند. مراسم مشعل را به یاد مشعل‌هایی که در شب عاشورا در اطراف خیمه ابا عبدالله (ع) روشن بود بر پا می‌نمایند.این مراسم با شماره ۶۲۹ در فهرست میراث معنوی کشور (ناملموس) به ثبت رسیده است.

این مراسم که به نوعی میراث مشترک ایران و عراق محسوب می‌شود اگرچه در ایران ثبت ملی شده اما می‌تواند به عنوان میراث مشترک ناملموس بین این دو کشور نیز شناخته شده و در فهرست جهانی قرار گیرد.