«چغازنبیل» بزرگترین اثر معماری شناخته شده از تمدن ایلام میانه

خبرگزاری مهر؛ گروه استان‌ها: در فاصله سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۴۰ میلادی با توجه به فعالیت‌های گسترده شرکت‌های نفتی خارجی در منطقه و بررسی‌های زمین‌شناسی که توسط کارشناسان این شرکت‌ها صورت می‌گرفته یکی از کارشناسان شرکت نفت در محوطه چغازنبیل، آجرنوشت‌هایی می‌یابد و آن را به هیئت باستان‌شناسی مستقر در شوش به سرپرستی دومکنم تحویل می‌دهد.

خواندن این آجرنوشته امکان شناخت یکی از شهرهای ایلامی به نام دوراونتاش را فراهم می‌کند. پس از دومکنم، گیرشمن باستان‌شناس فرانسوی حفاری‌های چغازنبیل را ادامه می‌دهد. از سال ۱۳۷۸ خورشیدی، کاوش‌ها و مطالعات باستان‌شناسی این محوطه به سرپرستی دکتر بهزاد مفیدی ادامه یافت.

معنای چغازنبیل

محوطه میراث جهانی چغازنبیل (شهر اونتاش) شهری آئینی بوده که در حال حاضر بزرگترین اثر معماری شناخته شده از تمدن ایلام میانه است. این اثر در قرن سیزده قبل از میلاد به دستور پادشاه مقتدر این سلسله، اونتاش نپیریشا ساخته شده و به خدایان بزرگ ایلامی، نپیریشا و اینشوشیناک به صورت وقف اهدا می‌شود.

باستان‌شناسان برای این مجموعه تاریخی، عملکرد دفاعی قائل نشده‌اند. ذیقَورَّت با تشدید بر روی حروف «ق و ر» کلمه‌ای اکدی است. در ایران تلفظ این کلمه از گزارش‌های گیرشمن گرفته شده و عموماً زیگورات نوشته شده و به معنای بلند و برافراشته ساختن است.

واژه چغازنبیل نیز متشکل از دو جز «چغا» به معنای تپه (همچون چغامیش، چغاگاوانه و غیره) و زنبیل به معنای سبد است. گویا قبل از حفاری معبد، ویرانه‌های تپه مانند آن، یک زنبیل واژگون را تداعی می‌کرده است.

زیگورات چغازنبیل در استان خوزستان و در فاصله ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شوش و ۲۰ کیلومتری هفت‌تپه قرار دارد. معبد ایلامی چغازنبیل بر روی تپه‌ای خاکی و در ساحل رودخانه دز از شعب رود کارون در استان خوزستان واقع شده است.

این معبد توسط اونتاشگال پادشاه ایلامی‌ها در سال ۱۲۵۰ قبل از میلاد ساخته شده و آن را به خدای اینشوشینک اختصاص داده است. بنای معبد چند طبقه و ارتفاع آن حدود ۲۵ متر است. این بنا از خشت خام ساخته شده و روکشی از آجر دارد. در اطراف معبد تعدادی لوح گلی و چندین مجسمه از انسان و حیوان به دست آمده است.

معماری زیگورات چغازنبیل

نیایشگاه زیگورات چغازنبیل در شهر دوراونتاش حدوداً به طول ۱۰۰۰ و عرض ۱۳۰۰ متر از سه حصار تو در تو از جنس خشت تشکیل شد. در میان حصار اول معبد اصلی که زیگورات نامیده می‌شد قرار گرفته است؛ در حصار دوم کاخ‌ها و معابد کوچک و در حصار سوم تصفیه خانه چغازنبیل، کاخ‌ها و آرامگاه‌های زیرزمینی سلطنتی قرار دارند.

مصالح اصلی به کار برده شده در اثر باستانی زیگورات دوراونتاش (چغازنبیل) خشت و گل است. همچنین برای محافظت از فرسایش خشت‌های به‌کار رفته در بنا از پوشش آجری استفاده زیادی شده است.

نمای زیگورات با استفاده از هزاران آجر پخته و کتیبه‌دار تزئین شده است؛ آجرهای لعاب‌دار، ملات قیر، اندودهای گچی، تزئینات شیشه‌ای و گل میخ‌های سفالی از مصالح به کار رفته در این بنا هستند.

دروازه‌های ورودی بنای زیگورات دوراونتاش (چغازنبیل) توسط مجسمه‌هایی به شکل گاوهای نر از جنس سفال لعاب کاری شده محافظت می‌شدند. همچنین در نزدیکی معابد هیشمیتیک و روهوراتیر کوره‌ای وجود دارد که برای پخت سفال‌ها از آن استفاده می‌کردند. مجموعه باستانی زیگورات چغازنبیل در ۵ طبقه ساخته شده بود، اما در حال حاضر تنها دو طبقه از آن باقی مانده است. زیگورات با اضلاع ۱۰۵× ۱۰۵ متر و ارتفاع تقریبی ۵۳ متر از سطح زمین ساخته شده بود.

اما امروزه تنها ۲۵ متر از آن باقی مانده است. ساخت طبقات زیگورات چغازنبیل به نحوی است که ۵ طبقه آن به موازات یکدیگر و از سطح زمین ساخته شده‌اند. داخل همه طبقات زیگورات از خشت پر شده است؛ به جز طبقات اول و پنجم که توخالی و دارای فضایی اتاق مانند هستند. بافت داخلی دیوارها متشکل از خشت و نمای بیرونی آن با آجر احداث شده است.

بعضی از آجرهای استفاده شده در چغازنبیل لعاب‌کاری شده‌اند و بعضی نیز تزئیناتی همانند گل‌میخ دارند که در نوع خود از جمله کهن‌ترین کاشی‌های دنیا محسوب می‌شوند. سرتاسر نمای زیگورات، از آجرهایی به خط میخی ایلامی تزئین شده که نمایانگر نام سازنده بنا و هدف از ساخت آن است.

در سمت شمال غرب و جنوب غرب زیگورات دو سکو به شکل دایره قابل مشاهده است که نظرات گوناگونی در ارتباط با کاربری آن‌ها وجود دارد؛ برخی از باستان‌شناسان بر این باورند که این سکوها در آن دوران محل پیشگویی و ستاره‌شناسی، ساعت خورشیدی و یا قربانگاه بوده است.

تصفیه خانه چغازنبیل

برخورداری از تصفیه خانه یکی دیگر از ویژگی‌های منحصر به فرد بنای تاریخی زیگورات چغازنبیل است. تصفیه خانه چغازنبیل یکی از قدیمی‌ترین تصفیه خانه‌های دنیا بشمار می‌رود که در نوع خود برای آن دوره بی‌نظیر است.

با وجود اینکه رودخانه دز تنها سه کیلومتر از معبد فاصله دارد، منبع اصلی تأمین آب این تصفیه خانه رودخانه کرخه بود که توسط یک کانال ۴۵ کیلومتری به چغازنبیل می‌رسید. علت اصلی تأمین نشدن آب از رودخانه دز فاصله زیاد ارتفاع چغازنبیل از سطح رودخانه دز است.

همچنین از دیدگاه باستان‌شناسان مجموعه چغازنبیل که از سه بنا تشکیل شده، شامل رصدخانه خورشیدی یا تقویم آفتابی برای محاسبه گردش خورشید و سال‌شمار بوده است. همچنین از رصدخانه زیگورات چغازنبیل برای استخراج تقویم و شناسایی روزهای ابتدایی و میانی هر فصل سال یا اعتدالین بهاری و پاییزی و انقلاب‌های تابستانی و زمستانی استفاده می‌کردند.

در معماری باستان طرح خاص این طاق‌نماها (که از چند قوس پشت سر هم که به ترتیب کوچک می‌شوند) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. این طرح خاص در معماری ایران باستان ابتدا برای رصد خورشید ساخته می‌شد اما پس از مدتی در دروازه ورودی بناها به عنوان تزئین مورد استفاده قرار می‌گرفت.

آجرهای سازنده خورشیدسنج‌های چغازنبیل که با طرح خاص به شکل هشت ضلعی هستند مختص رصد خورشید احداث شده‌اند. نوشته‌های روی این آجرها به وضوح نشان‌دهنده این واقعیت هستند که سازه مدور کاربری رصدخانه داشته است.

روی این آجرها نوشته شده است: «من اونتاش گال، پسر هومنانومنا، شاه انزال و شوش، بنای محترمی در اینجا ساختم؛ یک سیان کوک. در سال‌ها و روزهای پرشمار پادشاهی طولانی به دست آوردم. من یک شونشوایرپی برای خدای گال و اینشوشیناک (سیان کوک) بنا نهادم.»

معنی دو کلمه اصلی «سیان کوک» و «شونشووایرپی» تا کنون مشخص نشده اما به گفته باستان شناسان به احتمال زیاد مفهوم رصد گاه و رصد خانه را می‌رساند.

همان‌طور که در طرح خورشیدسنج‌ها دیده می‌شود، تغییرات زاویه مابین کناره‌های خورشیدسنج‌ها با تغییرات زاویه طلوع خورشید در ابتدای هر یک از فصول سال برابر است. طراحی این خورشیدسنج‌ها به صورتی است که زمان طلوع یا غروب خورشید با تماشای سایه‌های ایجاد شده از آن، ابتدا یا وسط هر یک از فصل‌ها را می‌توان تشخیص داد.