راهکارهایی برای بازگشت صنایع‌دستی به سبد معیشت خانوار ایرانی

خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ صنایع دستی بخشی از زندگی ایرانی هاست. از فرش زیر پایشان گرفته تا خانه‌هایی که می‌سازند، لباس و پارچه‌هایی که می‌پوشند. برخی از فعالان صنایع دستی از جمله تولیدکنندگان که معتقدند صنایع دستی از زندگی مردم برچیده خواهد شد، نگاهشان به چند رشته محدود هنری از میان ۲۹۹ رشته صنایع دستی شناخته شده است. نگاه لوکس به هنر دست می‌تواند چنین تصوری را ایجاد کند که در آینده‌ای نه چندان دور، با وضعیت معیشتی مردم، صنایع دستی دیگر در زندگی مردم جایی نخواهد داشت.

البته این نظر مورد نقد برخی دیگر از فعالان صنایع دستی نیز هست آنها معتقدند وقتی مثلاً از هنر میناکاری در صنایع دستی غیرکاربردی استفاده می‌شود، مردمی که وضعیت معیشتی مناسبی ندارند، به سراغ آن نمی‌روند و یا هنر سوزن دوزی وقتی روی پارچه‌ای قرار می‌گیرد آن را گرانبها می‌کند، سعی می‌کنند از پارچه‌ای بدون هنر دست بهره ببرند. این موضوع کم کم گسترش پیدا می‌کند تا اینکه می‌بینید کمتر از پارچه‌های دست دوزی استفاده شده، یا فرش ماشینی جایگاهی مهمتری از فرش دست باف پیدا می‌کند.

هزینه تولید، فروش و تأمین مواد اولیه با زمانی که هنرمند صرف آن می‌کند همگام با شتاب تورم در ایران نیست

در هر حال معیشت با صنایع دستی گره خورده است. ایرانیان هنردوست همیشه دوست داشته اند، بهترین‌ها را در اختیار داشته باشند. آنها بهترین وسایل را آمیخته با هنر می دانسته‌اند. هر اندازه هنر به کار رفته در شیء بیشتر بوده، ارزشمندتر نیز بوده و هست. اما حالا در هم تنیدگی و ارتباط هنر با معیشت بسیار زیاده شده است. مواد اولیه برای تهیه صنایع دستی گران است. تولید آن هزینه بر است. هزینه تولید، فروش و تأمین مواد اولیه با زمانی که هنرمند صرف آن می‌کند همگام با شتاب تورم در ایران نیست. تورم بالا می‌رود و هنرمند ماه‌ها یک هنر را تولید می‌کند ولی نمی‌تواند آن صنعت دستی را به قیمتی معادل چند ماه پیش بفروشد.

از طرفی زمانی که حقوق و دریافتی مردم برای گذران زندگی کم می‌شود، توان خرید وسایل آمیخته با هنر نیز در اولویت قرار نمی‌گیرد بلکه اولویت با خوراک و پوشاک و هزینه‌های ضروری زندگی است. به همین دلیل است که محمد فرخ‌زاده، معاون گردشگری و امور زیارتی استانداری فارس گفته امروز آن‌قدری که برای خوراکی و فست‌فودها هزینه می‌شود برای صنایع دستی هزینه نمی‌شود، این نشان می‌دهد که عمق این کار کم است و باید تلاش شود صنایع دستی به‌عنوان هنر دست و پیونددهنده نسل‌ها و جلوگیری از گسست بین نسلی در خانه سهم پیدا کند.

حذف خرید صنایع دستی از سبد خانوار

سید محمد عبداللهی رئیس اتحادیه فروشندگان اشیای قدیمی و صنایع دستی تهران نیز گفته است: شاهد حذف خرید صنایع دستی از سبد خانوار هستیم. دلیل این موضوع تورم، کاهش قدرت خرید مردم و رکود بازار بوده و دلیل دیگر را نیز می‌توان کاهش ورود گردشگر خارجی به کشور دانست و از طرف دیگر صادرات به کمترین میزان خود رسیده و تحریم‌ها باعث شده تا بازار اروپا را از دست دهیم و تنها به چند کشور همسایه و محدود بتوانیم کالا بفروشیم.

رئیس اتحادیه فروشندگان اشیای قدیمی و صنایع دستی تهران؛ نوسانات نرخ ارز را موجب افزایش قیمت فلزاتی مانند نقره، برنج و مس که مواد اولیه ساخت این صنایع هستند، دانسته است.

سید عطا مولایی از کارشناسان صنایع دستی نیز به بررسی عللی که صنایع دستی در سبد خانوار ایرانی‌ها قرار نمی‌گیرد پرداخت و گفت: صنایع دستی تنها نقره و برنج و مس نیستند که نرخ ارز روی آنها تأثیر داشته باشد هر چند که بسیاری از صنایع دستی با همین متریال ساخته می‌شود اما در ایران رشته‌های زیادی از هنرهای سنتی و صنایع دستی وجود دارد که موجب شده ایرانی‌ها نتوانند از آن‌ها استفاده بیشتری کنند. به عنوان مثال پارچه‌های دست بافت، زمان زیادی برای تولید نیاز دارند. تولید به سرعت انجام نمی‌شود تا به سرعت نیز هنرمند را به سود برساند. این اتفاق موجب می‌شود او به اجبار محصولش را وقتی تمام شد از زمانی که شروع به بافت کرده گران‌تر بفروشد.

مولایی بر این باور است که ارزان شدن مواد اولیه راهکار برگشت صنایع دستی به سبد خانوار نیست چون هیچ چیزی در کشور ارزان نمی‌شود که مواد اولیه صنایع دستی ارزان شود. اما تنوع و حجم زیاد مواد اولیه می‌تواند از هزینه‌های گزاف آن کم کند مثلاً اگر به وفور نخ پنبه پیدا شود؛ هنرمند مجبور به پرداخت هزینه حبابی برای خرید آن نمی‌شود.

این هنرمند صنایع دستی گفت: برخی از مواد اولیه هنرهای دستی گران‌تر از حد معمول شده‌اند. باید یک کار ساخته شده با این مواد اولیه را چقدر فروخت که حداقل قیمت مواد اولیه به کار رفته در آن زنده شود؟ روی آن چقدر کار می‌شود و چقدر باید فروخته شود؟ یک خریدار چرا باید آن را بخرد؟ آیا نیاز روزمره اش است؟ پس به سراغ کالایی می‌رود که بتواند از آن استفاده کند.

وی تصریح کرد: یک ایرانی در روستایی که همیشه از ظرفی به عنوان یکی از وسایل آشپزخانه استفاده می‌کرده هنوز هم چون می‌تواند آن را تولید کند، استفاده می‌کند اما یک خریدار باید آن ظرف را به قیمت دو ظرف بخرد. چون هنری در تولید آن ظرف به کار رفته که او ندارد پس باید گران‌تر بخرد. اما خانواده ایرانی ترجیح می‌دهد از هزینه‌های اضافی بزند. به همین دلیل از خرید آن منصرف می‌شود.

مولایی ادامه داد: حالا اگر این کالا با همان متریال هنری به یکی از ضروریات استفاده در زندگی مردم تبدیل شود، صنایع دستی هم جای خودش را در سبد خانوار جا می‌دهد. مثلاً مردم نمی‌توانند بدون فرش زندگی کنند از طرفی فرش دست‌باف گران است اما حالا اگر نمی‌توانند آن را زیر پایشان بیندازند در قالب کوچک‌تری و در یک قاب به دیوار می‌زنند.

نمونه دیگری از صحبت‌های مولایی درباره ضرورت پیدا کردن استفاده از صنایع دستی در زندگی روزمره مردم، استفاده از کاه بلااستفاده گندم و برنج در مزارع کشاورزی است. چندی پیش هنرمندی از این کاه برای تولید کاغذ استفاده کرد. کاغذی که از کاغذ چوب، مستحکم‌تر است و قابلیت استفاده چند باره دارد.

خلاقیت برای اقبال عمومی به صنایع دستی

درباره استفاده مردم از صنایع دستی کاربردی، مریم جلالی معاون صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی در گفتگو با خبرنگار مهر راهکاری ارائه داد.

وی گفت: براساس مطالعات و مؤلفه‌های بازار، قیمت یکی از عناصر انتخاب مشتری است. ما باید حتماً مزیت رقابتی قیمت را در صنایع دستی لحاظ کنیم اما اقبال هویتی، تمایلات عاطفی و سلیقه‌ای نیز در کنارش هست. وقتی ما تابعی از شرایط بازار هستیم و تورم موجب می‌شود که قیمت متناسب با درآمد نباشد؛ حتماً صنایع دستی از سبد خانوار حذف می‌شود. این یک ضرورت است اما از طرف دیگر با ابتکاراتی که وجود دارد می‌توانیم اقبال عمومی را کسب کنیم. خلاقیت‌هایی هم در این زمینه داشته‌ایم. به عنوان مثال می‌توان سوزن دوزی قابل تعویض را برای آستین‌ها داشته باشیم که با تعویض هر لباس، باز هم قابل استفاده باشد.

در بخشی از حوزه‌ها آنقدر به کیفیت رسیده‌ایم که برخی از اوقات تحریم برای ما به امتیاز تبدیل شده است

جلالی معتقد است اگر بخواهیم مسکن موقت برای بازار صنایع دستی تجویز کنیم، تنها راهش صادرات است. با توجه به تورم در کشور و صنایع دستی به روز نشده؛ صادرات می‌تواند راه حلی برای برون رفت از این انسداد باشد اما از طرف دیگر ما در بخشی از حوزه‌ها آنقدر به کیفیت رسیده‌ایم که برخی از اوقات تحریم برای ما به امتیاز تبدیل شده مثلاً در حوزه شیشه هنرمندان توانسته‌اند کالاهایی تولید کنند که مصرف کنندگان از آن استقبال می‌کنند.