مساله آب و اهمیتی که دولت‌ها درک نکرده‌اند

به گزارش خبرگزاری مهر، چهاردهمین نشست از سلسله نشست‌های «راه نشان» با موضوع «مدیریت آب در دولت چهاردهم» در خانه اندیشه‌ورزان برگزار شد. این نشست با حضور بنفشه زهرایی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، مهدی نظری، مدیر گروه آب مرکز همکاری و تحول و پیشرفت ریاست جمهوری، علی عبداللهی نسب مدیر گروه آب پژوهشکده مطالعات و فناوری، بهیه جعفری معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان منابع آب، مریم افخمی، هیأت علمی دانشگاه تهران و مهدی ضرغامی، هیأت علمی دانشگاه تبریز، با هدف ترسیم نقشه راه دولت چهاردهم در بخش آب به همت خانه اندیشه‌ورزان برگزار شد.

نگاه سیستمی نسبت به مساله آب شکل نگرفته است

مهدی ضرغامی با اشاره به چالش‌ها در خصوص مساله آب بیان داشت: تنش اجتماعی در خصوص آب رو به افزایش است و ما در حوزه عرضه و تقاضای آب با چالش‌های جدی مواجهیم. در بحث بهره‌وری آب مشکلات جدی داریم و باید در کشور برای آن تحولات جدی رخ بدهد. در کشو ما نگاه سیستمی وجود ندارد. نامزدهای انتخابات چنین بیان می‌کنند که همه چیز را با هم خوب می‌کنند و به پیشینه مساله توجهی ندارند. دولت باید در زمینه آب به شکل شایسته‌سالارانه مدیر و مسؤول انتخاب کند و نباید مسؤول آب به شکل رانتی و نامتخصص انتخاب شود. مساله آب تنها منحصر به وزارت نیرو و سازمان محیط زیست نیست، ما باید به علت اختلافاتمان با کشورهای همسایه در مساله آب، دیپلماسی آب داشته باشیم. در مساله انرژی، زنجیره غذایی و توسعه کشاورزی آب نقش مهمی دارد و دولت‌ها باید بدانند چطور می‌خواهند با این مسائل برخورد کنند.

وی افزود: کشور از بعد راهبردها باید یک استراتژی تدافعی داشته باشد. شورای عالی آب، مصوباتش لازم الاجرا نیست و دولت‌های قبلی سلیقه‌ای با آن برخورد می‌کردند. برخی به آن اهمیت نمی‌دادند و به جای رئیس جمهور معاونینش در آن شرکت می‌کردند. باید به این شورای و مصوباتش اهمیت داد و سازوکار اجرایی شدن مصوباتش را از پیچیدگی خارج کرد.

ضرغامی ادامه داد: باید حکمرانی چند سطحی داشته باشیم. رئیس جمهور باید تعیین کند چه کسی و در چه جایگاهی و در چه زمانی درباره چه مسأله‌ای، قدرت تصمیم‌گیری نهایی را دارد. دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش بنیان نیز باید در این حوزه فعالیت داشته باشند.

اهمیت مساله آب هنوز به طور کامل درک نشده است

بنفشه زهرایی با اشاره به اینکه جامعه هنوز اولویت بودن مساله آب را درک نکرده، بیان داشت: در بطن جامعه مساله محیط زیست هنوز از اهمیت لازم برخوردار نیست. در یک نظرسنجی که از مردم پرسیده شده بود به نظر شما نامزدهای انتخابات باید بر اساس چه اولویتی صحبت کنند، مساله محیط زیست از کمترین اهمیت از نظر مردم برخوردار بود. باید بدانیم که حفاظت از محیط زیست، تنها با خواست و مشارکت مردم ممکن است. این مساله باید به جایگاهی برسد که به عنوان یک خواست اجتماعی مطرح بشود. ممکن است مساله آب برای مردم سیستان بلوچستان مهم باشد اما برای بقیه مردم نه.

وی افزود: زمانی که سرمایه اجتماعی نیز کاهش پیدا کند، مردم به اندازه لازم به هشدارها توجه نمی‌کنند و این مساله می‌تواند بیش از پیش به اتلاف منابع و از بین رفتن سرمایه‌ها در حوزه آب باشد. یک بحث مهم در مساله آب، پروژه‌های نیمه تمام قبلی است. بسیاری حتی اعتقاد دارند که پروژه‌های نیمه تمام قبلی موضوعیت نداشتند. دولت باید این پروژه‌ها را بررسی کند و اگر نیاز است با بازطراحی و اصلاح، آنها را در روند اجرا قرار دهد. این فقط به پروژه‌های صیانت از آب مربوط نیست. بسیاری از پروژه‌ها مثل پروژه‌های ساخت مسکن، بی توجه به وضعیت منابع آبی کشور در مسیر اجرا قرار گرفته‌اند و اگر اجرا شوند، با معضلات جدی آبی مواجه خواهند بود.

زهرایی ادامه داد: بحث شایسته سالاری به شدت در مورد حل مشکلات آب مهم است. کسی که آگاهی و تجربه ندارد، نمی‌تواند بفهمد چه راهکاری بهتر است و چگونه می‌توان به راهکاری برای صیانت از منابع آبی رسید. باید از تزریق نیرو از سایر بخش‌ها به شدت خودداری شود و تا حد امکان از افراد باتجربه و آگاه در مساله آب استفاده شود.

وی گفت: در بحث دیپلماسی آب، ما چیزهایی را از کشورهای همسایه طلب می‌کنیم که خود در انجام آن کاهلیم. برای تقویت این نوع از دیپلماسی، ابتدا خودمان پایبند به رفتار و عمل اصولی باشیم و سپس از همسایه بخواهیم فلان رفتار را در زمینه سیاست‌های آبی داشته باشد. باید یک گزارش دقیق از اثر تغییر اقلیم بر وضعیت آب کشور تهیه شود تا بر اساس آن بتوانیم سیاست‌گذاری دقیق‌تری در مورد مساله آب داشته باشیم. باید نقش تغییر اقلیم در کاهش منابع آب تجدیدپذیر کشور مشخص شود.

زهرایی اضافه کرد: اگر می‌خواهیم سهم آب را در ارزش افزوده تولید کشور افزایش دهیم، بخشی از آن باید از طریق بازتخصیص انجام دهیم. مسیر باز تخصیص یک مسیر بسیار سخت و طولانی است و ممکن است چند ده سال طول بکشد. باید زیرساخت‌های حقوقی آن فراهم شود. باید در صدور پروانه‌های آبی تجدید نظر صورت بگیرد و همچنین سرمایه‌گذاری کلانی نیاز دارد. در بسیاری از شهرها، کشاورزان معتقدند دولت باید حق بهره برداری از چاه‌های آبی را از آن‌ها بخرد تا بتوانند تغییر معیشت بدهند.

باید بین حاکمیت و نخبگان و خبرگان اتصال ایجاد شود

مهدی نظری با اشاره به اینکه فهم زمانی از اولویت بودن مساله آب در تصمیم‌گیری دولتمردان اثرگذار است گفت: «باید دید که مساله آب چطور تبدیل به مساله می‌شود. اگر امروز را نگاه کنیم، احتمالاً آب مساله نیست. اما به صورت کلی آب در تابستان مساله مهمی است. اگر افق دو تا سه سال آینده را ببینیم، آب مساله نیست، اما در افق ۱۰ الی ۲۰ سال، آب مساله می‌شود. باید دید که روی میز رئیس جمهور، آیا آب از اولویتی برخوردار است یا نه.

وی افزود: در بحث ناترازی آب، برخی فکر می‌کنند اگر بهره‌وری افزایش پیدا کند، ناترازی نیز حل می‌شود، اما این چنین نیست. به طور تقریبی بر اساس تولید جی دی پی کشور، می‌توان گفت در بخش خدمات در ازای یک متر مکعب آب ۲۴ دلار، در بخش خدمات ۱۸ دلار و در بخش کشاورزی در ازای یک متر مکعب آب، تنها ۸۰ سنت سود ناخالص وجود دارد. در اینجا، شاید به این فکر شود که باید از بخشی بکاهیم و به بخش پربازده‌تر بپردازیم، اما نمی‌شود، چون با مسائلی چون امنیت غذایی، تولید محصولات راهبردی کشاورزی و اشتغال کشاورزان مواجهیم.

نظری ادامه داد: باید حلقه مفقوده اتصال خبرگان و نخبگان با حاکمیت ایجاد شود تا با یک دید دقیق‌تر، برای این مشکل راه حل ساخته شود. باید طرحی ریخته شود که امکان اجرا باشد. باید حرف جدی زده بشود و بتوانیم آن را نقد کنیم و از دل مخالفت و تاییدها، به یک راه حل اجرایی و دقیق برسیم.

وی اضافه کرد: صرف تبیین برای حاکمیت جذاب نیست. حاکمیت به دنبال تجویز است. به دنبال ارائه راه حل برای مشکل است. باید برای موضوع آب، راه حلی ارائه شود که همه بخش‌های درگیر با آن در آن در نظر گرفته شوند. باید از نگاه جامع بینی راه حل برای این مشکل فراهم شود. باید یک نگاه واحد نخبگانی مطرح شود و آن را اجرایی کنند. باید کسی که راه حل ارائه می‌دهد، مسؤولیت اجرای آن را هم بپذیرد. باید کسانی که راه حل ارائه می‌دهند مسؤولیت اجرا و عواقب آن را نیز بپذیرند.

نظری اظهار کرد: باید بر اساس یک شفافیت آماری نیز داشته باشیم. باید حق دقیق هر بخش از آب مشخص شود و تراز دقیق مصرف آب مشخص باشد. ما باید به جای رفتن در لایه راهبرد، یک سری برنامه زماندار کوتاه مدت قابل اجرا بیان کنیم و از دولت انتظار اجرا داشته باشیم.

اسناد برنامه‌ریزی برای آب اجرایی نمی‌شوند

بهیه جعفری با اشاره به تاریخچه سند نویسی برای مساله آب از اوایل دهه هفتاد گفت: ما سی سال است برای مساله آب سند و برنامه و راهبرد می‌نویسیم، اما هیچ یک وارد مرحله اجرا نمی‌شوند. سندی از سمت خود دولت ابلاغ می‌شود و به خیل عظیمی از نهادها در آن اشاره می‌شود، بعد که سند را بررسی می‌کنیم، می‌بینیم امکان برنامه‌ریزی برای تحقق آن وجود ندارد و می‌پرسیم چطور می‌شود بین این همه نهاد هماهنگی برای تحقق سند ایجاد کرد؟!

وی افزود: ما نباید در مساله آب انتظار معجزه داشته باشیم. باید چارچوبی طراحی کنیم که به سمت اصلاح فرایند مصرف و بهبود آن پیش برویم. در کشورهای فقیر، آب مساله مردم نمی‌شود. شخص می‌خواهد به هر قیمتی که شده چاه بکند به آب برسد تا محصول کشاورزی درو کند و کسب درآمد کند. مساله آب یک مساله چند وجهی است و اقتصاد در آن به شدت مؤثر است.

جعفری گفت: باید مسائل آبی به شکل کارشناس محور دنبال شود. کارشناس محور شدن این مساله به اینکه به درستی در فرایند حل مساله قرار بگیرد به شدت کمک می‌کند. باید اسناد و برنامه‌های مصوب، به شکل کارشناسی دنبال شود و محقق شود. باید کمیته‌ای از کارشناسان شکل بگیرد تا بتواند این مسائل را حل کند. تا بتواند سیاست و راهکار و راهبرد ارائه بدهد.

وی تاکید کرد: وقتی آمارهای دقیقی ارائه شده از اینکه برای مثال تولید گوشت چقدر هزینه آبی دارد و در پی آن این نتیجه گرفته شده که کشور ما ظرفیت تولید دام سنگین ندارد، چرا باز بر آن پافشاری می‌کنیم؟! ما باید بر اساس حرف کارشناسی، اراده جدی داشته باشیم تا راهبردها را اجرا کنیم.

باید از مردم و بخش خصوصی در حل مساله آب استفاده کرد

علی عبداللهی نسبت نیز با اشاره به اینکه اولویت بودن بحران آب مورد توجه قرار نگرفته گفت: «موضوع آب هنوز از اولویت بالایی در مساله رسیدن به توسعه پایدار برخوردار نیست. این به این علت است که تا وقتی دغدغه‌های جدی‌تری چه برای مدیران و چه مردم وجود دارد، امکان پرداختن به این مساله سخت می‌شود.

مسؤولان و کارشناسان بیان می‌دارند که مساله آب از مسائل مهم و دارای اهمیت است اما وقتی به سطح سیاست‌گذاری نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که مساله آب، چندان از اولویت و اهمیت برخوردار نیست. فقط بر اساس زمانبندی، گاهی در تابستان اهمیت پیدا می‌کند و گاهی در دیگر فصل‌ها از اهمیت خارج می‌شود. مساله آب یک مساله پیچیده و بدخیم است. با موضوعات گوناگونی پیوند خورده و نمی‌توان برای آن یک راه حل واحد ارائه داد. یک فاصله پنجاه برابری بین بهره‌وری آب در ایران و آلمان وجود دارد. البته ما با عربستان و ترکیه نیز فاصله زیادی داریم.

وی افزود: دولت از زمانی که متصدی آب شده، بخش خصوصی و مردم را از یاد برده است و همین مساله به ظرفیت آبی کشور آسیب زده. زمانی کنترل و مصرف آب در دست خود مردم بود و خودشان را با آن وفق می‌دادند. در حال حاضر زمانی که مردم شیر آب را باز می‌کنند می‌بینند که آب هست و مصرف می‌کنند. اگر چنین نبود، مردم بیشتر با مساله آب درگیر می‌شدند.طرح آمایش سرزمینی اجرا نمی‌شود و این یکی از چالش‌ها در حوزه کنترل منابع آبی کشور است. ما در زمینه تعامل و هماهنگی متولیان منابع آب نیز با مشکل مواجهیم. متولی آب تنها وزارت نیرو نیست، سازمان محیط زیست و وزارت کشاورزی و حتی سازمان هوا شناسی و … نیز با مساله آب درگیر هستند. در شرایط حاضر، ما توجهی به برنامه‎ریزی کلان آب در کشور نداریم. در شرایط حاضر باید به مسائل فوری و مهم بپردازیم و سعی کنیم با قدم‌های کوچک، چارچوب استفاده از منابع آبی و بهره‌وری از آن را تغییر دهیم.

باید پایش‌های آماری دقیق صورت بگیرد.

مریم افخمی با اشاره به مساله هماهنگی بین دستگاه‌ها بیان داشت: مساله مهمی که وجود دارد، بخشی نگری در وزارت نیرو و وزارت کشاورزی است. ما باید کاری کنیم تا در نهادهای مختلف به یک نگاه و دید جامع برسیم تا روند حل مشکل آب طی شود. باید جایگاه دقیق ذینفعان نیز مشخص شود تا با حکمرانی مشارکتی و با استفاده دانش بومی و توانمندسازی محلی به حل مساله آب کمک شود. باید با هوشمندسازی رصدخانه‌ها و ایجاد مراکز پایش به شناخت دقیق مسائل و حل مسائل ناترازی پرداخته شود.

وی گفت: باید این مراکز خروجی‌های دقیق و کاملی آماری برای حل مشکل آب ارائه کنند. تا کنون به علت تغییر مدیریت و سیاست‌های این مراکز، تحقیقات و پایش‌ها ناقص بوده و به خروجی کاملی نرسیدیم.